Bez novca nema slobode

Pravo na lijenost pripada bogatima, a siromašni moraju da se bore za pristojnu zaradu i uslove rada, naknade za nezaposlenost ili invalididitet, za opštu zdravstvenu zaštitu i druge elemente potrebne za dostojanstven život. Ideja da siromašnima treba plaćati bezuslovni i dovoljan prihod, anatema je ne samo za moćne vrhuške već i za radničke pokrete koji su usvojili etiku kolektivizma, solidarnosti i rada za dobrobit društva.

Kad su prije nekoliko decenija prvi put predložene šeme bezuslovnog opšteg osnovnog prihoda (OOP), one su, prirodno, izazvale buru negodovanja udruženja poslodavaca, sindikata, ekonomista i političara. Ali, u posljednje vrijeme tema je aktuelizovana dobivši upečatljivu podršku radikalnie ljevice, pokreta “zelenih” i čak libertijanske desnice. Razlog je dolazak nove ere mašina koje prvi put od početka industrijalizacije mogu dovesti do gašenja većeg broja radnih mjesta nego što ih mogu stvoriti tehnološke inovacije i ostaviti bez posla “bijele okovratnike” (kvalifikovani radnici u neproizvodonom sektoru).

Ali kako je o ideji OOP ponovo počelo da se govori, vratio se i otpor toj ideji i sa ljevice i sa desnice. Desničari ukazuju da je nemoguće obezbijediti dovoljne prihode za finasiranje sličnih šema a da se ne uruši privati sektor, te da bi zbog gubitka motivacije za rad opale i ponuda radne snage i produktivnost. Ljevica je zabrinuta da bi zbog OOP oslabila borba za poboljšanje uslova rada, bio dat legitimitet besposlenosti bogataša, narušena teškom mukom stečena prava na uvođenje kolektivnog pregovaranja (a ojačale kompanije kao što su Uber i Deliveroo). Osim toga, oni brinu da bi bili podriveni temelji socijalne države, kao i da to dovelo do porasta građanske pasivnosti i konzumerizma.

Međutim, pristalice ovakvih šema (i ljevica i desnica) tvrde da bi OOP bio podrška onima koji društvu već daju neprocjenjiv doprinos - u prvom redu žena koje se bave njegom djece i starih ili čak recimo umjetnika koji praktično besplatno stvaraju velika djela koja su dostupna društvu. Siromašni bi bili oslobođeni groznog sistema provjere imaju li prava na socijalu ili ne, a umjesto mreža socijalne zaštite, koje ljude često drže u vječnoj nemaštini, postojala bi platforma na koju se mogu osloniti dok ne požele nešto bolje. Mladi bi dobili mogućnost da slobodno eksperimetišu u različitim profesijama i studiraju discipline koji se ne smatraju profitabilnim. Osim toga, današnja ekonomija ima tendenciju ka povremenim poslovima, a broj sindikata smanjuje se zajedno sa njihovom moći da zaštite zaposlene, pa bi ova mjera omogućila da povratak ekonomske stabilnosti koju mnogo ljudi gubi.

Za korak naprijed potreban je svjež pogled na vezu između izvora finansiranja OOP, posljedice šireg uvođenja robota i naše shvatanje toga šta znači biti slobodan. Treba uzeti u obzir tri uslova: porezi ne mogu biti legitimni izvori finansiranja šema OOP, proširenje uloge mašina treba pozdraviti, OOP je glavni uslov slobode.

Sama ideja da ćete vi teško raditi i na sve svoje prihode plaćati porez, a da ću ja živjeti na račun vaše prisilne dobrote, ne radeći ništa po sopstvenom izboru - jeste nedopustiva. Ako želimo da se prizna legitimitet OOP, on ne smije biti finansiran tako što ćemo od Markovog poreza isplatiti prihod Janku. Upravo zato njega ne treba finansirati iz prihoda od poreza već na račun kapitalnih dobitaka.

Opšteprihvaćen je mit, propaganda bogataša, da se bogatstvo stvara individualno, a da onda država kroz poreze ostvaruje njegovu kolektivizaciju. U stvari, bogatstvo se uvijek stvaralo kolektivno, ali su ga privatizovali oni koji imaju dovoljno moći - klasa vlasnika. U strara vremena forma kapitala su bili obradivo zemljište i sjeme, oni su stvarani kolektivnim radom generacija seljaka, a zemljoposjednici su lukavo prisvojili plodove za sebe. Danas u svakom pametnom telefonu postoje elementi stvoreni zahvaljujući državnim grantovima ili kroz slobodnu razmjenu ideja, ali društvo za njih ne dobija dividendu.

Kakva onda treba da bude kompenzacija za društvo? Porezi - ne. Korporacije plaćaju poreze u zamjenu za usluge koje im daje država, a ne za prenos kapitala koji treba da im donese dividende. Prema tome, može se osnovano pretpostaviti da društvo ima pravo na dio u kapitalu i vezane za njega dividende koje bi odražavale činjenicu da društvo investira u kapital korporacija. A pošto je nemoguće izračunati doprinos države i društva u kapitalu svih kompanija, samo pomoću političkih mehanizama možemo odrediti veličinu udjela u kapitalu koji traba da pripadne društvu.

Jednostavno rješenje može biti donošenje zakona koji bi zahtijevao da se određeni procenat akcija od svake njihove inicijalne javne ponude na berzi (IPO) usmjeri u fond društvenog kapitala, a na račun dividendi od tih akcija finansirala bi se isplata OOP. Taj sistem opšte osnovne dividende treba - i može - da bude sasvim nezavisan od sistema socijalnih davanja, naknada za nezaposlene i tako dalje, čime bi bio ublažen strah da će to istisnuti socijalnu državu koja je ovaploćenje koncepcije reciprociteta između zaposlenih i nezaposlenih.

Strah od mašina koje nas mogu osloboditi od napornih poslova simptom je straha i podjela u društvu. Ludisti su jedna od najlošije shvaćenih pojava u istoriji. Njihov vandalizam u odnosu prema mašinama nije bio protest protiv automatizacije već protiv društvenog poretka koji je te ljude lišavao životne perspektive zbog inovacija u tehnologijama. Naša društva moraju pozdraviti dolazak nove ere mašina, ali pritom i garantovati da će mašine doprinosti opštem procvatu dajući svakom građaninu pravo svojine na iste te mašine koje donose prihod u vidu OOP.

Opšti osnovni dohodak daje mogućnost da se na nov način shvati sloboda i ravnopravnost, pomažući da se nađe zajednički jezik između nepomirljivih političkih blokova i istovremeno stabilizuje društvo, dajući novu snagu ideji opšteg procvata na fonu tehnoloških inovacija, koje u suprotnom mogu postati faktor destabilizacije. Različita mišljenja će, naravno, ostati ali će se ona ticati pitanja kao što su, recimo, dio ukupnog udjela akcija u kompanijama koje moraju stizati u fond, iznos socijalnih davanja i naknada za nezaposlenost, koje treba osigurati pored OOP, kao i sadržina ugovora radu.

Svako ko se još nije pomirio sa idejom davanja “nečega ni za šta” treba sebi da postavi nekoliko jednostavnih pitanja. Zar ne bih želio da moje dijete ima mali povjerenički fond koji bi ga štitio od straha od siromaštva i omogućavao mu da bez rizika ulaže svoje snage u svoje realne talente? Hoće li oni zbog toga spokoja u duši postati lijeni besposličari? A ako ne, po kom moralnom osnovu treba odbacivati mogućnost takvih privilegija za našu djecu?

Copyright: Project Syndicate, 2016.

( Janis Varufakis )