Kako je sačuvana priča, uprkos krivotvorenjima

Retrospektivna nacionalna bibliografija predstavlja ne samo integralnu sliku cjelokupnog štampanog nasljeđa jednog naroda nego predstavlja i ogledalo njegove pismenosti, duhovnosti i identiteta. Ona je, sa druge strane, nezaobilazno polazište za naučna istraživanja.

Crnogorska nacionalna bibliografija je kapitalni državni, kulturni i naučni projekat na kome decenijama radi Centralna narodna biblioteka ''Đurđe Crnojević'' na Cetinju.

U rasponu od pola milenijuma, od 1494. do 1994. godine, ona ubuhvata: Retrospektivnu nacionalnu bibliografiju monografskih publikacija, Retrospektivnu bibliografiju članaka i priloga u serijskim publikacijama i, Retrospektivnu bibliografiju serijskih (periodičnih) publikacija.

Bibliografije su rađene na osnovu tri usvojena kriterijuma: teritorijalnom, nacionalnom i predmetnom. Ne ulazeći dalje u koncepciju, strukturu i opseg Retrospektivne crnogorske bibliografije, neophodno je kazati da su do sada publikovana IV toma u preko 30 knjiga, kao i to da neki tomovi još uvijek nijesu realizovani, a planirani su. Od 1994. radi se na Tekućoj crnogorskoj bibliografiji.

U okviru svih objavljenih tomova za našu temu ''Sveti Jovan Vladimir u crnogorskoj retrospektivnoj bibliografiji'' identifikovali smo oko 40 bibliografskih jedinica koje se direktno odnose na ovu milenijumsku ličnost crnogorske istorije, čija svetiteljska slava prelazi nacionalne granice, a istorijska veličina i značaj svjedoče o najstarijoj crnogorskoj prošlosti, uprkos njenom kontinuiranom posvajanju i osporavanju.

I ovih 40-tak bibliografskih jedinica daju dragocjene informacije o izuzetnoj ličnosti crnogorske i balkanske istorije, ali i otvaraju neka pitanja koja se sada, retrospektivno, mogu postaviti sa početka 21. vijeka i novoga milenijuma.

One su vrlo inspirativne za promišljanje, kako pojedinačno tako i zajedno posmatrane. Vladimirov kult, zajedno sa Krstom, sačuvao se u Krajini i širio preko Albanije, Makedonije, Grčke i Bugarske, ali ne u unutrašnjosti Crne Gore i njenog (srpskog) okruženja. Koji su razlozi za to i kakve prepreke nije se teško dosjetiti. Od godine kada su Vladimirove svetačke mošti navodno ukrali Epirci (1215) do vremena kad je njegovo žitije ušlo u Srbljak i srpski sinaksar prošlo je skoro šest i po vjekova, što je vrlo indikativan podatak.

Kao što je svekoliko dukljansko istorijsko i duhovno nasljeđe potiskivano iz kolektivne crnogorske memorije, tako je i veliki vladar i svetitelj Jovan Vladimir potiskivan iz svijesti svoga naroda.

Tek je vladika Vasilije, zahvaljujući Mavru Orbinu i njegovom djelu Kraljevstvo Slovena, prevedenim na ruski jezik, ukazao svome narodu na njegovu dalju prošlost, Prevalitanu (Prevalis), Duklju i Zetu svojom Istorijom Crne Gore, publikovanom 1754. godine u Moskvi. Već kasnije neki pisci tzv. patriotske škole, romantičari znaju za kneza/kralja Jovana Vladimira.

Među autorima, osim Popa Dukljanina, nema u Retrospektivnoj crnogorskoj bibliografiji, osim u istorijama Crne Gore ili širim istorijskim pregledima, nijednog monografskog, njemu posvećenog djela nekog crnogorskog pisca. Prvi tekst u crnogorskoj periodici o Sv. Jovanu Vladimiru objavio je Filip Radičević u Prosvjeti - listu za crkvu i školu, u sv.1-2-3 za 1889. godinu, u rubrici Starine, pod nazivom Krst mrkovski u Baru. U tekstu je, prema kazivanju Mrkojevića, ispričan istorijat Krsta i kulta Sv. Jovana Vladimira koji se čuva u porodici Andrović a poštuju ga pravoslavci, katolici i muslimani. U tekstu se govori i o Vladimirovom pogubljenju i narodnom predanju.

Biliografija bilježi više izdanja Ljetopisa popa Dukljanina u kome se govori o Vladimiru i Kosari.

U crnogorskoj periodici tek je 1927. godine u Zapisima objavljen tekst, etnografskog sadržaja, ''Sveti Jovan Vladimir u narodnoj uspomeni'' autora Andrije Jovićevića.

U duhu onoga vremena u kome je Crna Gora obezdržavljena i obezimenjena Svetozar Tomić je objavio u listu Dubrovnik 1925. godine tekst ''Prvi srpski kralj i prvi srpski svetitelj''. To je isti onaj S. Tomić koji je pripremao Podgoričku skupštinu, na kojoj je njen potpredsjednik Savo Fatić izgovorio onu čuvenu rečenicu: “Ja vas molim gospodo da ostavimo na stranu istoriju Crne Gore. Što se pak tiče njene političke istorije ja je dijelim na dva dijela: na do juče i od juče. Mi više nijesmo Crnogorci nego Srbi.”

U tomu III knj. 6 (1936-1944) nalaze se tri bibliografske jedinice koje se odnose na dukljanskog vladara i svetitelja. Ilija Radulović je u Zetskom glasniku ( 1938, 31-32,3) objavio tekst “Zetski knez sv. Jovan Vladimir”, a dvije godine kasnije, u istom glasniku (1940, 812-813,15-16) Blažo Đurović “Knez Jovan Vladimir”, a Milivoje Matović u Crnogorskom vjesniku (2/1944,52,2) “Sv. Jovan Vladimir (Knez Duklje-Zete od 998-1016)”. Međutim, prvi pisani pomen Zete je kod vizantijskog pisca Kekavmena tek sto godina kasnije (oko 1080).

U narednih nekoliko decenija po Retrospektivnoj crnogorskoj bibliografiji do 1985. godine nije publikovan niejdan tekst u periodičnim publikacijama koji se odnosi na Sv. Jovana Vladimira.

U tomu IV-knj.1 u kome je data bibliografija knjiga o Crnoj Gori na jezicima naroda i nacionalnih manjina sa prostora SFRJ do 1994. godine, identifikovane su 33 bibliografske jedinice.

Posebno ističem dva izdanja Ljetopisa popa Dukljanina, jedno je 1928. uredio Ferdo Šišić, a drugo, latinski tekst sa hrvatskim prijevodom, koji je uredio, napisao uvod i komentar Vladimir Mošin, u Zagrebu, 1950. godine.

Od 1934. do 1989. godine objavljeno je šest monografskih publikacija, religijsko-teološkog karaktera posvećenih djelimično ili u cjelini Jovanu Vladmiru. Dimitrije Bogdanović “Likovi Svetitelja” (1972), Nikolaj Velimirović “Beseda svetome kralju Jovanu Vladimiru” (1925), Čedomir Marjanović, “Sv. Jovan Vladimir” (1925), nesumnjivo jedna od objektivnijih studija. Slobodan Mileusnić je u svojoj knjizi “Sveti Srbi” Sv. Jovanu Vladimiru posvetio nekoliko stranica; Leontije Pavlović je u knjizi “Kultovi lica kod Srba i Makedonaca” takođe obradio kult Jovana Vladimira; Anđelija Stančić ga svrstava među najbolje srpske svetitelje, iako SPC za njega nije znala više od 600 godina.

Nenad Ljubinković je napisao tekst “Legenda o Vladimiru i Kosari: između pisane i usmene književnosti” (1977). Među najranijim i najznačajnijim studijama koje se bave Sv. Jovanom Vladimirom jeste studija Stojana Novakovića Prvi osnovi slovenske književnosti među balkanskim Slovenima, s akcentom na Vladimira i Kosaru (1893). Legendu o Vladimiru i Kosari pod istim naslovom, objavio je i Đorđe Sp. Radojičić (1967). Dragutin J. Ilić je napisao pjesmu u desetercu posvećenu dukljanskom kralju i svetitelju, a Vojislav J. Ilić - Mlađi je legendu o kralju Jovanu Vladimiru i Kosari izložio u stihovima (1925). Lazar Lazarević je napisao dramu u tri čina (1888).

Jovan Sterija Popović napravio je dramu u pet dejstvija o ubistvu zetskoga kneza Vladimira (1886), a Stefan Trnevski, takođe dramu “Vladimir i Kosara” (1967). Stevan Sremac je objavio pripovjetku “Vladimir Dukljanin” 1905. godine. takođe, pod istim naslovom Petar Preradović je napisao dramu, odnosno tekst za operu u 4 čina (1919-1932).

Milenko M. Vukićević je publikovao istoriografski tekst o Vladimiru i Kosari, kao o dvijema ”svijetlim slikama” iz naše prošlosti (1925).

A Mihailo Jović je 1924. godine u Beogradu objavio kraću studiju “Kralj Vladimir”.

Uz Č. Marjanovića, možda je činjenički najvrjedniji tekst napisao Dimitrije Ruvarac (u Zemunu 1892), O Svetom Vladimiru: istorično književna crtica.

Osamdesetih godina prošlog vijeka Milan Ubavkić objavio je Istoriju Srba u dva dijela (1883). U prvom tomu Jovanu Vladimiru posvećeno je osam stranica, naravno kao srpskom vladaru. No, alhemija pretvaranja crnogorske istorije u neke druge ima znatno dužu tradiciju koja ni poslije toliko vremena ne prestaje, uz domaće trgovce nacionalnom istorijom i nakupce iz okruženja.

Što se tiče crnogorske retrospektivne bibliografije ne znači da su svi tekstovi, knjige i članci u periodici detaljno popisani. Propusta ima.

Recimo ''Razgovor ugodni naroda slovinskoga'' Andrije Kačića Miošića, koje je od prvog izdanja koje je priredio sam pjesnik doživjelo još nekoliko. U njemu ima pjesama o kralju Vladimiru.

Krajem prošlog vijeka cijelu dukljansku prošlost, pa i legendu o Vladimiru i Kosari u crnogorsku književnost (poeziju i prozu) prvi je uveo Jevrem Brković, a u novije vrijeme Miraš Martinović i drugi.

Nadam se da je ovaj i površni pregled dao sliku zastupljenosti i tretmana ove velike crnogorske ličnosti, kako u ranijem, tako i u našem vremenu.

( Marijan Mašo Miljić )