Prevazilaženje vremenske prirode ličnosti

Gotovo teološko-pjesnička zanesenost arhetipskim slikama crnogorske mitsko-legendarne povjesnice, vremena autentične herojske religije, vjere i filozofije slobode, predstavlja esenciju umjetničko-filozofskog manifesta slikara Naoda Zorića. Te slike, koje žive u nama i bez nas samih, kao i rodni ambijent - Đurđevića Tara, topos sa ruba fantazije i stvarnosti, svakovrsnih misterija i tajni, istorijskih legendi i “muke od snova”, oblikovali su umjetničku svijest i savjest ovog autora, za koga je slikanje suštastveno mjesto njegovog života, oblik molitve.

Naod Zorić je završio Fakultet likovnih umjetnosti na Cetinju, u klasi profesora Dragana Karadžića (1993). Još za studentskih dana ispoljio je vanrednu snagu duha i energiju, nemir i budnost, taj sakrament svake umjetnosti i ljepote. Autor se pokazao dostojnim, da čistotom religije i neodoljivošću potrebe, razlomi pečate starostavne knjige etnosa i etosa Crne Gore, jedne vazda neprekidne drame, i da u dijalogu istorijskih i duhovnih tradicija, na ovovremenom ramu - poetikom novog ekspresionizma - dođe do “umjetničke sinteze koja gradi svijet humanizma i budućnosti”. Tako je sakralizaciju i vaskrsavanje jedne minule epohe transformisao u novu snagu i preobražaj. Fundament Zorićeve umjetnosti čini serija fascinatnih, reljefno fizionomisanih montanjarskih likova, sposobnih za velika djela i velika osjećanja, koji u sebi imaju nečeg veličanstvenog i dirljivog, plemenitog i iskrenog. U mapi apoteoze klasične Crne Gore i Crnogoraca, vidno mjesto zauzimaju portreti vojovnika, asketsko-herojske samosvijesti i izuzetnog duha i karaktera, koji u nepresječnim bojevima za odbranu i osvajanje slobode čuvahu integritet svoje samoće i svog dostojanstva. Tom prometejskom kobi, “robovi svoje slobode” osobenog kodeksa časti i viteštva, koji se borahu mačem i vjerom, stekli su sopstveno lice i posebnu sudbinu. Dok posmatramo te, uslovno, icones sacrae (svete slike), izobražene u pijetetnom štimungu i epskoj veličini, kao da čujemo one Faustove riječi: “slobode ko i života samo taj je vrijedan ko svagda mora da osvoji njih”. Sa dozom patosa konkretizacije i idealizacije, izobraženi su ovi tesanici kojima sudba kleta namjeni viteško stradanje, a ne radosno življenje. No, ta patina ih ne situira u “istorijsko slikarstvo”.

Impresivna je ingenioznost sa kojom umjetik generalno slika likove i karaktere, psihološki produbljujući njihovu mimiku i gestikulaciju. Lica njegovih protagonista, najvećma en face, magična su arabeska, ispisana biljezima vremena i sudbine, biljezima istorije, ili, pak, tajanstvenim glasovima, božanskim ili demonskim, napose glasovima sopstvene duše. Pokadšto se čini da lice prekriva neka providna maska, ispod koje se otkrivaju tragovi endemske usamljenosti i bespomoćnosti. Drevna i samotna patnja dijelom je opustošila, a dijelom oplemenila lice junaka. U nekojih drugih ponos i dostojanstvo ne dozvoljavaju da se bol iskaže. Oni, u hrišćanskoj poniznosti i velikodušnosti, ćute nepravde što im nanesoše bog i ljudi podjednako. Poput pravednog Jova, stameno podnose vaskolika iskušenja i boli, odani svojoj riječi, idealu i vjeri. Registrovana psihološka iznijansiranost učinila je majstorove likove životnijim, senzitivnijim i uzbudljivijim, te stoga u izricanju svojih čulstava i misli pokazuju prirodnost, neku mirnu slobodu i veličinu. Iz sudara njihovih emocija i ideja, načela i strasti, nazire se tajna smisla ljudskog bitisanja i neumitnost prolaznosti života.

U ovom jedinstvenom frizu ima i groteskno-folklornih heroja, prožetih nekom nostalgijom za nepovratno minulim danima. Uz neke etološke predstave, to je određena doza parodiranja tradicionalnih moralnih kanona i običaja i simbolike nacionalnog mita.

Nekom emotivnom sjetom i intimnom prisnošću, u auri doleanse, prikazuje likove žena - domodržica i čovječica, izmoždenih od rada i života. Stalna vojevanja i česte pogibelji, gradili su im život korotnim i tegobnim. To je dio njihovog prokletstva i njihove sudbine. One “ne traže od neba više no što im može dati”, svagda gotove da sve podrede dužnosti i ljubavi. Ima i momenata koji ukazuju na desperaciju ovih heroina, koje “samuju na mračnim putevima svoje gorčine”, koje su personifikacija prolaznosti i asketskog odricanja od života.

Sa osobenim entuzijazmom i rafiniranošću, ovaj vrli majstor visokog ranga, koncentriše pažnju na oči likova koje modelira. On ih metaforički pretvara u “ogledala duše”, transfomišući ih iz fizičkog u transcedentno. Tom čarobnom lampom silazi u lavirint ljudske duše, nastojeći da spozna znamenite i velike tajne. U pogledu tih antejskih figura vidimo gordost i oholost, sudbinu i volju, vlažnost od kajanja i svjetlost od nade, zablude i strasti, odlučnost i pomirenost, varke i opsjene, sumnjičavost i prisnost, i kao na drevnoj astrološkoj karti granice ljudskog i božanskog.

Naod Zorić nije patron estetike definisane božanskom harmonijom i idealnim proporcijama. Naprotiv, on demonstrira naglašene deformitete ili disproporcije u kreiranju likova, fokusirajući se na temat. Zapravo nastoji da žarom uobrazilje evocira prohujalo vrijeme i čovjekovu borbu sa sudbinom, i tako stvori umjetnost koja odolijeva vremenu. Uprkos toj datosti, frivolan kuriozum na ovim “mentalnim slikama”, sa moćno prikazanim glavama, gotovo su svagda degenerisane ruke - ruke infanta njegovih viteza i mudraca, patricija i plebejaca.

Nije to kazna prirode, već znak nesklada tjelesnog i duhovnog, ljudske nesavršenosti i zemne trošnosti. Neosporno je da autor crta fiziognomije sa primjesom psihološke empatije I saosjećanja, sa vjerom u mudrost i snagu ljudskog bića. Čovjekoljublje njegovo je golemo i sudbinski neumitno. U njegovim radovima - koji ovaploćuju Sofoklovu maksimu: “mnogo ima silnih stvari, ali nema ničega silnijeg od čovjeka” - očitavaju se tragovi humanističke estetike. Brodeći uzburkanim morem sjećanja, tvori platna i crteže koji imaju neke nježne gracije pune morala, neke lirsko-elegične simfonije i snage. Kontemplativnost i dijalog sa “ovim vremenom” čine njihovu poetsko-filozofsku sintezu.

Portrete svojih junaka, sposobnih za sve misterije života i smrti, postavlja u prvi plan, čija se plastičnost enigmatično intezivira imaginarnom, monohromom pozadinom. Dakle, nasuprot neutralne pozadine - izmaglice sna, stoji komponovana glava, rjeđe figura, kao samostalna data forma. Ponekad pozadinu nemjerljive dubine zamjenjuje zavičajni - pastoralni pejzaž.

Ima nečeg neprolaznog, gotovo spiritualnog, u autorovom traženju neke veze besmrtne i poslije smrti sa onima iz povjesnog rama i sa onim iz genealoškog stabla. Njegov memento ispunjen je portretima - dokumentima trenutka u beskraju vremena. Zorić nastoji da strukturalnom koncepcijom preobrazi portret, oslobodi robovanja vremenu, da mu udahne ono univerzalno I bezvremeno, božansko i neistorijsko. Prevazilazeći vremensku prirodu ličnosti, čineći je besmrtnom, on otvara dveri tako “da se vječnost pojavljuje u sadašnjosti”.

U grupnim scenama oživljava čitavu galeriju likova. Karakteristike lica su fino izdiferencirane do slojevite individualizacije. To su suptilne opservacije i psihološke studije realizovne osobenim senzibilitetom, nesputanom imaginacijom i strastvenim likovnim izrazom. U atmosferi koja katkad emanira nekom rezignacijom istočnjačkog fatalizma izrazi tih lica izgledaju okovani teškim mislima, predati svijetu oko sebe. Fluid nespokoja, istodobno sumnja i vjera u bolji i pravedniji život, sjenče tučanost njihovih lica. U nekojih drugih, ispod kruga dostojanstva, sabrane užarenosti i snage, probija se neki znak kao proslov - da nam “bog ne šalje očajanje da bi nas ubio nego nam ga šalje da u nama probudi nov život”.

Snažan i sugestivan naboj kojim zraće njegova djela, jedinstvenog i univerzalnog eha, postiže i određenim stepenom koncentracije na detalje, na stafaže. Taj instrumentarij iz etnografskog miljea: marame, ordenje, sablje, lule, sa neizbježnom crnogorskom kapom, identiteskim trnovim vijencem, nije puka dekoracija, već određen notifikat jedne civilizacije, njene ontologije. Na pojednim slikama regitruje se kratak tekst epigramske sažetosti. To su zapravo glose iz narodnog umotvorja, koje koristi kao moto likovne narate, kao ključ za razumijevanje inkarnacija njegovih likova.

U njegovom opusu, biografiji duše, vidno mjesto pripada pejzažima nesravnjene ljepote. Prožet “darom i prokletstvom” da nosi neprekidno u sebi Crnu Goru, koja je i “ morska pjena i sniježna prašina, zemlja “nada i očajanja”, “dubokog mraka i raskošne svjetlosti”, on eruptivnom energijom, emotivnom i vizuelnom, majestetično oživljava crnogorski pejzaž, iskonske dramatike i opojne fantastike. Na tom vječnom misterijumu, kao na pergamentu vremena, čitaju se pokadšto naslage raznih kultura i civilizacija, bogatstvo istorijskog i duhovnog patrimonijuma. Gotovo astralni predjeli otkrivaju jedinstven relikvijarijum komponovan nekim detaljima antičkoh stubova i sarkofaga ili ornamentima arheološkog traga antičke Duklje. Portreti i pejzaži čine esencijaliju tematsko - motivskog prosedea koji intelektualno i emotivno zaokupljuju Naoda Zorića.

Principalitet u njegovoj umjetnosti pripada crtačkoj virtuoznosti. Linijom disciplinuje ili razbuktava emocije i ideje. “Retoriku slike” tka nadasve crtežom, medijumom koji je temeljnik vaskolikih njegovih radova, pa i ulja na platnu, koje resi ekspresivna vatrenost bojenih partija. Tehnički urađena perfektno, “idejno jednostavna, a snažna“, njegova djela životodarnost crpe iz onog ideala artes liberales, primatu kreativnog nad zanatskim. Uistinu, umjetnik strasno traga za sintezom klasičnog i modernog nekim lirskim fluidom koji kruniše njegove slike i crteže.

Energijom strasti i samosvojnom mentalno-emotivnom personalnošću, Zorić je definisao svoj izraz. Ostao je imun na savremene transavangardne i postmoderne ideologije, na “nove medijume”. Nesaglasje s tim tendencijama iskaz je autorove provenijencije i vitalnosti, a ne premisa za sud o vokacijskoj anahronosti i konzevativizmu. Autohtonim rukopisom zidao je, “vlastitim rukama i mukama”, svoje palate sjećanja, “palate snova”. Klanovsko-lukrativni angažmani, velike teme i fulminantne poruke ne konveniraju njegovom eteričnom biću, njegovom svjetonazoru. Nakon starog Bara, nastanio se u Kolašinu, gdje pokraj Tare, rijeke gotovo edemskog pedigrea, u miru sa sobom i svijetom, u harmoniji duha i života, stvara dijelo jedinstvenog poetskog integriteta, duha i istine. Svjestan da “nema te ptice koja leti previsko, ukoliko leti na vlastitim krilima”, ostaje vjeran onim zadacima i motivima koje je usvojio u početku stvaralačke avanture, devedesetih godina minulog stoljeća. Riječju, njegovo djelo, s tapijom panteona naše istorije umjetnosti, potvrda je one teze “da istinske i velike kreacije u slikarstvu nastaju iz vlastite krvi”.

( Niko Martinović )