Kako je rođen duh emancipacije

Crna Gora je u svojoj dugoj istoriji nekoliko puta nestajala i, kao mitska ptica feniks, vaskrsavala iz sopstvenog pepela.

Zato nije čudno što je pjesnici zovu feniks državom, u simboličkom i stvarnom smislu. Samo je 1918. godine, nakon sloma u Prvom svjetskom ratu i savezničke i srpske okupacije, nakon one austrougarske, i nasilnog prisajedinjenja Srbiji, nelegalnog i nelegitimnog, mimo volje svoga naroda i legalno izabranih državnih institucija Skupštine, Kralja i Vlade Crna Gora, nestala kao država a Crnogorci kao narod, obezimenjeni i obezdržavljeni. Međutim, većina naroda se sa tim nije mirila ni pomirila, shvativši veliku prevaru i zavjeru, u kojoj su učestvovali dojučerašnji saveznici i dio domaćih političara koji je bio u kvislinškom odnosu prema srpskoj velikodržavnoj i velikonacionalnoj ideji, obučenoj u jugoslovensko ruho.

Nova versajska tvorevina Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevina Jugoslavija) bila je ''tamnica naroda'', a za Crnu Goru pakao i golgota. Ne mireći se sa odlukama tzv. Podgoričke skupštine, sa prisajedinjenjem Srbiji i međunarodnom nepravdom, buknuo je Božićni ustanak, a nakon njegovog sloma razvili su se zelenaški (federalistički) i komitski pokret- masovni pokret otpora nametnutoj okupacionoj vlasti, bijelom teroru, stradanju, razaranju, ponižavanju. Ali iz te muke rađala se, iz sopstvenog pepela, nova Crna Gora, obnavljala državotvorna i nacionalna svijest crnogorska. Taj proces je trajao preko dvije decenije, do Drugog svjetskog rata, iz koga je Crna Gora izašla kao republika, a Crnogorci opet kao narod i nacija, ravnopravni u novoj narodnoj jugoslovenskoj zajednici. Te dvije decenije rađanja crnogorskog feniksa su u mnogo čemu i sudbinske i prekretničke u ukupnoj istoriji Crne Gore, ali, nažalost, do skoro nedovoljno naučno osvijetljene.

Zahvaljujući knjigama publicista Savića Markovića Štedimlije, Sekule Drljevića, Novice Radovića i drugih, kao i istoričara dr Dimitrija-Dima Vujovića, i posebno, kapitalnom opusu prof. dr Šerba Rastodera koji je okrenuo da se vidi ''skrivanu stranu'' crnogorske istorije i vrlo moćno osvijetlio Crnu Goru i crnogorsko društvo u međuratnom vremenu ukazujući na njen tragičan položaj u novoj državi...

Ali knjiga Novaka Adžića Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940) me je fascinirala time sa koga aspekta i na koji način govori o dvijema decenijama rađanja crnogorskog feniksa, o obnavljanju iz sebe, iz velike tragike koja je vodila katarzi, samoosvješćivanju, jačanju državne i nacionalne svijesti.

Studija Novaka Adžića je izuzetno vrijedno naučno, istoriografsko djelo, sadržajno bogato, činjenički slojevito, metodološki utemeljeno, zasnovano na sveobuhvatnom i upornom istraživačkom radu, na primarnim i sekundarnim izvorima i analitičko sintetičkom pristupu akumuliranim saznanjima. Autor je otvorio dosad zatvorena pitanja tog dijela crnogorske istorije i dao izuzetno promišljene sudove i odgovore. Istovremeno zadivljuju faktografija i naučni sudovi koje on izvodi kao pravnik i istoričar.

U studiji su obrađena politička suđenja u Crnoj Gori od 1920. do 1940. godine, borcima za Crnu Goru, pokretu koji je bio masovan, a predvodili su ga crnogorski zelenaši, koji su se borili za samostalnu Crnu Goru i federalisti, borci za časno mjesto u jugoslovenskoj državi. Sudilo se crnogorskim komitima koji se nijesu mirili sa nestankom Crne Gore i njenim prisajedinjenjem Srbiji, za pravo, čast i slobodu svoje domovine i naroda koji su doživjeli nezasluženo tragičnu sudbinu, boreći se i politički i oružjem. Ali je paradoks, bolje reći apsurd, da je tim borcima za Crnu Goru suđeno po zakonima Knjaževine/Kraljevine Crne Gore, ustvari države koja više nije postojala, za navodnu ''veleizdaju'', suprotno duhu tih zakona. Tako su okupatori i izdajnici domovine (bjelaši) sudili stvarnim rodoljubima i borcima za svoju državu i narod, onima koji su sebe i svoj život, čak i porodice, stavili na oltar slobode, žrtvujući se za otadžbinu i narod. Tako je Crnu Goru i Crnogorce zadesila najstrašnija ironija sudbine.

U prvom dijelu studije Novak Aždić je obradio sudske procese koje je nova vlast, u suštini politički motivisane, organizovala za svoje političke protivnike, pripadnike crnogorskog oslobodilačkog pokreta: zelenaša, federalista, komita, komunista i drugih, prebacujući sve na krivičnopravni teren, satanizujući ih i kompromitujući.

Autor je definisao pravni osnov tih sudskih procesa i njihov politički okvir, predstavio politički profil njihovih aktera- sudijskog staleža i pripadnika pokreta otpora. Prvi su pripadali unitarističkim (uvezenim) strankama, a drugi pobunjenom dijelu naroda koji su predvodili zelenaši-federalisti i komunisti. Ali istina o crnogorskim federalistima u komunističko doba bila je zatomljena. Međutim, studija Novaka Adžića ukazuje na njihovu stvarnu ulogu i doprinos rješavanju crnogorskog pitanja - državnog i nacionalnog.

U knjizi je obrađeno i analizirano 14 sudskih procesa u kojima je obuhvaćeno preko 500 lica od 1920. do 1940. godine, dok ih je oko 300 osuđeno sa prostora današnje Crne Gore, pred sudovima u Crnoj Gori i u Beogradu, ''na ukupnu kaznu u trajanju od 1637 godina, dva mjeseca i dvadeset dana robije'', dok je kroz istražni pritvor prošlo dvostruko više, dok ih je smrtno stradalo 264 borca za slobodu svoje otadžbine.

Sudski procesi su dati kroz nekolike faze: hapšenje, istraga, optužnica, tok sudskog procesa, konačni pretres, odbrana, sudska odluka i odjek u javnosti sudskog procesa.

U prvom dijelu studije obrađena su dva cetinjska procesa, prvi, 1919-1920. godine (14 ustanika) i drugi iz 1920. godine (137 optuženih, 59 pobjeglo, 9 ubijeno, 8 ranjeno, 23 osuđena); Podgorički proces iz 1921. godine (153 zatvorena, 21 osuđen); suđenje crnogorskom brigadiru đeneralu Radomiru Vešoviću u Beogradu 1921. godine. U drugom dijelu elaborirani su sudski procesi od 1922. do 1927. godine: Podgorički proces iz 1922. godine (okrivljena 22 građanina za saradnju sa komunističkom grupom Vukašina Markovića, 6 osuđeno) i Nikšićki proces iz 1922. godine (osuđeni komitski jataci); zatim četiri cetinjska procesa: prvi, septembra 1922. (suđeno četvorici ustanika), a drugi iz juna 1923. (10-ci povratnika iz Gaete), treći iz 1925. (14 optuženih ustanika, 12 osuđenih) i četvrti iz 1925-1926. godine (23 osuđena). Obrađena su i tri kolašinska procesa: prvi, iz 1923. (osuđeno 9 gerilaca - 1 na smrt, 5 na doživotnu robiju, 2 na 20 godina robije i 1 na 10 godina robije) i drugi iz maja 1924. godine (osuđeno 5 ustanika, komita, gerilaca), treći iz 1926-1927. godine (ukupno osuđeno 50 lica). U narednom poglavlju autor je predstavio Nikšićki proces iz 1930. godine (ubijeno 13, uhvaćeno 10 komita). Slijedi suđenje Petku Miletiću (komunisti) u Beogradu 1933. godine, Belvederski događaj iz 1936. godine i sudski proces u Beogradu 1940. godine. Ustvari, suđenje Simu Mijuškoviću za pokušaj ubistva zloglasnog policijskog činovnika Milana Kalabića, kao osvetu za smrt njegove braće. Na kraju je dat tabelarni pregled zatvorâ sa imenima osuđenika koji su u njima robijali, sa presudom i visinom kazne (ukupno 283 ustanika, zelenaša i komita, osuđenih na 1637 godina, 2 mjeseca i 10 dana robije), kao i prilog proučavanju poginulih, ubijenih i od mučenja smrtno stradalih pristalica slobodne crnogorske države (264 politička ubistva). Kazne su uglavnom izdržavane u podgoričkoj "Jusovači" i u zloglasnom zatvoru u Zenici.

Zadivljuju obim i raznovrsnost korišćenih izvora i literature. Naučnu težinu i mjeru studiji Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940) daje recenzija prof. dr Šerba Rastodera.

Knjiga Novaka Adžića je vrlo inspirativna i za naučnike i za obične čitaoce, kao naučno djelo i zanimljivo štivo, izuzetno zahvalno i za umjetničku obradu.

( Marijan Mašo Miljić )