Melanholija ispod dionizijske strastvenosti

Vojo Stanić, stvaralac bezvremene mudrosti i dostojanstva, u vječitoj mladosti duha gradi djelo koje daje boje i tonove vremenu i epohi.

Stanić je završio Akademiju likovnih umetnosti u Beogradu - vajarski odsjek. Na bazi skulptorskih kreacija (nastalih tokom tri godine koliko se bavio vajarstvom) koje predstavljaju decidno fizionomisan izraz jednog integralog opusa, kritika je ocijenila da se radi o autentičnoj vajarskoj pojavi. Stvarao je prije svega milosna ženska tijela puna mekote i topline žive puti. Spomenik Jovanu Tomaševiću u Podgorici - koncipiran u lapidarnoj formi i realizovan stilskom čistotom - “jedna je od najoriginalnijih spomeničkih skulptura u Crnoj Gori” i Stanićevo najznamenitije vajarsko djelo. Figura naturalne veličine sintetizuje fizičku sličnost s harizmom revolucionara i misaonošću intelektualca, tvoreći atmosferu pijeteta sugestivnije nego mnogi spomenički kompleksi dramatskog koncepta. Stvaralačkoj imginaciji i duhovno-intelektualnom habitusu Voja Stanića skulptura ograničava nivo komunikacije, a forma i volumen uslovljavaju tok ostvarenja i on beskrompromisno raskida sa vajanjem.

Od stupanja na likovnu scenu, 1954. godine, moglo se naslutiti da je svijet boja njegova autohtonost i da izrasta jedna nadasve originalna i slojevita individualnost. Zapravo, izabrao je slikarstvo kao put što vodi ka “najvišem čovjekovom cilju, ka unutrašnoj slobodi, ka čistoti, ka savršenstvu.“ Stanić se afirmisao kao slikar blago-humorne atmosfere sa karikaturalnim likovima - oriđinalima, psihološki portretiranim, sa platnima kojima daje osobnu grotesknu notu - gdje svako za sebe predstavlja ogledalo naših naravi i običaja, zajedno gradeći jedan bizaran svijet između sna i jave.

Na definisanje njegovog samosvojnog likovnog izraza i tematsko-motivski prosede značajno je uticao život u Herceg Novom, gdje ga je prirodna ambijentalnost fascinirala svakovrsnim bogatstvom kolorita, a njegovu introvertnu slikarsku prirodu, koja se manifestuje ekspresivnošću u karakteru ostvarenja, kompleksni društveni ambijent stvaralački je potakao. Sa prozora ateljea, koji gleda na rivu, on kao da razbira “povijest bogova i znamenja ljudske prirode.”

Ovaj mediteranski Jeronimus Boš u maštovito-lirskim kreacijama predstavlja jedan uzbudljiv svijet, pun metaforičko-simboličkog značenja. Intimni ambijenti, skalini i vedute, mornari i brđani, jedrenjaci, pelivani i sladostrasnici, fešte i sijeste, domicili i stranci, raspolućene kuće sa filmski kadriranim scenama - dio su realnog svijeta koji autor prelama kroz prizmu sopstvenog tretmana makro i mikrokozma, stvarajući čitav jedan univerzum.

U etološkim predstavama, pak, sa slikama arhetipskim, osjeća se izvjesno parodiranje tradicionalnih epskih moralnih kanona i običaja. To nije izraz nihilističkog stava prema tradiciji, već njena demistifikacija realizovana određenom dozom duhovne frivolnosti.

Minucioznošću minijaturiste stvara sugestivna platna, često malog formata, čija kompozicija predstavlja mozaičnost i integrisanost raznorodnih elemenata i motiva, često zasnovana na “pozorišnim efektima”, a sve to koegzistira sa osobenom logikom umjetnikove fantazmatike. U strastvenoj kontemplaciji stvarnosti, slikajući stanje duha datog podneblja, autor je stvorio originalno dijelo jedinstvenog poetskog integriteta. Njegova umjetnost se, uslovno kazano, iskazuje u magičnom spoju brđansko-epskog atavizma i mediteranske senzualnosti.

Nezavisno od tematskog miljea, na Stanićevim platnima svagda se nešto zbiva, uz inventivno strukturiranje priče često osobene literarnosti. Korespondiranje sa literaturom je primijetno, narativnost nije posve sekundarna, ali taj, uslovno književni pristup slikarstvu, ne minimizira likovnost i stvaralačku lucidnost, već ih potvrđuje.

Fundamentalnu odrednicu Stanićevih umjetničko-filozofskih pogleda čini antropocentrizam ekspliciran na početku stvaralačke avanture - stavljanje čovjeka u središte svijeta, u vremenu estetskog radikalizma modernizma, kada je figuralni sadržaj bio gotovo proskribovan kao sinonim umjetničke retrogradacije. Problematičar životnih antinomija, čije refleksije imaju ishodište u znamenitom Protagorinom stavu homo mensura (čovjek je mjera svih stvari) i fantasta razuđene imaginacije, Stanić je tvorac nove realnosti, poetskog spoja misterija i svakodnevnih životnih prizora, u kome figure egzistiraju po zakonima novostvorene vaseljene. Slijedeći čovjeka u svim situacijama, realnim ili, pak, irealnim, i temeljito ga analizirajući, on se otkriva kao vanredan poznavalac individualne psihologije. Višeznačne kritičke analize, intonirane humornošću i smijehom, zlehudošću i izgubljenim iluzijama, ali nikad moralizatorstvom i pukom apologijom, odlikuje prepoznatljiva helenska etika mjere.

Bila bi pogrešna konstatacija da Stanić slika samo hedonističke manifestacije pune lascivnosti, inkarnirane u karnevalske fešte, kafanske raspusnosti i druge društvene ludosti, u kojima složenom deformacijom forme i figura i somnabulnim prividom ističe komično i melodramsko, transformišući ga u mašteno i groteskno. Pod prividnim velom dionizijske strastvenosti, osjeća se melanholičan prizvuk.

Lopte, baloni, razne bandijere i znaci, amblemi i firme, uvijek čitljivi, zarana registrovani u ovom slikarstvu - u simboličko-dekorativnom spoju i kompozicionoj ulozi - potvrda su neponovljive autorove stvaralačke igre i jednog skoro infantilnog pogleda na stvarnost.

Uistinu, podobno Rableu, Stanićevo djelo puno je fantazije i duha i životnih pulsiranja ispod kojih se kriju istinske humanističke ideje i filozofske naslage. Takva sadržajna razuđenost njegovim najboljim ostvarenjima daje moć neke vrste “pročišćenja duše” - purgatio animi.

Sveprisutni optimizam, refren viva la vita, život duha i život tijela, i lirizam između osmijeha i melanholije, to je ono što plijeni u Stanićevom djelu i što ga čini maksimalno komunikativnim.

Brojnim izložbama u prijestonim gradovima evropske kulture i umjetnosti, Vojo Stanić je gradio internacionalni ugled velikog majstora od palete, istovremeno afirmišući Crnu Goru, koja je svojom istorijom i svojom prirodom gotovo predoređena za liturguju slikarstva.

Humanist i progresist, imanentno velikanima duhovnosti i moralnosti, svagda je spreman da slikom i riječju reaguje na izazove vremena, da stane na stranu slobode i pravde, istine i ljepote, kao što je to uradio i u ne tako davnom vremenu destrukcije i dehumanizacije na prostoru bivše Jugoslavije, vremenu obojenom pričinama sna. Njegov javno iskazani stid zbog granatiranja drevnog Dubrovnika - od iskona oboružanog kultom ljepote i apoteozom boja, dobio je u vremenskom slijedu atribuciju našeg moralnog patrimonijuma. Riječju, svojom etikom i svojom estetikom, Vojo Stanić je istinski vajar i afirmator crnogorskog identiteta i duha.

Kreacije ovog autentikuma vremena, jedinstvene duhovne moralnosti i čestitosti, ovaploćuju El Grekovu misao: “Slikarstvo nije umjetnost, slikarstvo je duh.”

( Niko Martinović )