Promjene i (li) status quo

Za tradiciju se može reći da je skup vrijednosti, normi, običaja koji su simbolički upamćeni i ugrađeni u kulturni, nacionalni, regionalni, lokalni ili neki drugi (individualni i kolektivni) identitet. Ona ima brojne izraze pa se može govoriti o folklornoj, mitološkoj, umjetničkoj, ideološkoj, materijalnoj i nekoj drugoj dimenziji tradicije.

Kao istovremeno racionalni i emocionalni komunikološki fenomen tradicija utiče, naime, i na organizaciju društva, ali i na različite lične i socijalne nivoe identifikacije koji ujedno obezbjeđuju kontinuitet (i određeni, pa i favorizovani, kriterijum procjene kvaliteta) zajednice, koji je donekle i limitiraju u smislu daljeg civilizacijskog progresa, ukoliko se kritički ne preispituje i ne uzme u obzir logičan procesualni karakter svih aspekata kulture i društvenog života (pa tako i tradicije, koja i sama upravo zbog sopstvenog “dugog života” ima izvjesnu dinamičku stranu u vidu moguće izmjene ili dopune postojećih sadržaja, multivarijantnih tumačenja, mehanizama retradicionalizacije itd).

Tradicija se, dakle, u antropološkom i sociološkom smislu tumači kao bitna i relativno postojana pretpostavka u kontinuitetu svake kulture, u progresivnom ili regresivnom smislu, zavisno od sadržaja kojim operiše. Njena pozitivna (ili, pak, negativna dimenzija u smislu svojevrsne konzervacije postojećih društvenih odnosa i zatvorenosti za civilizacijsku, najviše tehnološku, novinu) se može iskazati ne samo u održavanju specifičnih vrijednosti i standarda, već i u tome što predstavlja neodvojiv dio identiteta svake nacionalne, lokalne ili neke druge zajednice. Isto tako su u svakoj savremenoj kulturi transponovana i izvorna kulturna obilježja i vrijednosti, poput običajne prakse, folklora, vjerovanja itd, koji nose atribut “tradicionalnog” sadržaja.

Ovi elementi duhovne kulture su ujedno i otporniji na promjene, za razliku od oblasti materijalne kulture, koja takođe uvijek sadrži i tradicionalne osnove, ali u kojoj su dinamičnije i vidljivije inovacije. Tehnološke promjene se, po pravilu, tumače kao civilizacijski napredak, dok procese “zamjena i transformacija” u duhovnoj i socijalnoj kulturi uvijek prate kontroverze i suprostavljeni, u simboličkom i kvalitativnom smislu, stavovi.

S tim što su i (tehnološki) napredak i tradicija (tumačena, dakle, kao korpus normi i vrijednosti naslijeđenih iz prošlih vremena) uvijek međusobno uslovljeni i osjećaju posljedice jedno od drugog, bilo kao progres bilo kao njegova kočnica. Takođe, kultura je, u najširem smislu značenja, uvijek “posredujući” činilac koji, po pravilu, nastoji da uveže tradiciju i progres tako da iz prve izvuče najkvalitetniji i najdjelotvorniji sloj, u cilju razvojnog oplemenjivanja drugog kroz vrijednosno utemeljenje, iako se dešava i suprotno, da tradicija ostane samo na nivou ritualnog ispoljavanja, a progres realizuje isključivo kroz materijalni i tehnološki (civilizacijski) rast.

Činjenica je, zapravo, da intezivne društvene promjene, koje se kroz različite sfere savremene dinamike (i popularne, medijske, konzumerističke sadržaje) dešavaju na mikro i makro planu, transformišu domaću tradiciju, kao i lokalnu, nacionalnu ili, bolje reći, višenacionalnu kulturu Crne Gore sa svom njenom infrastrukturnom mrežom interakcija i simboličkih značenja u opštem civilizacijskom, razvojnom smislu.

Ali isto tako naše društvo, kao uostalom i bilo koje drugo, uz neizostavne i potrebne kulturološke promjene, u izvjesnoj mjeri, obnavlja i reprodukuje odabrane tradicijske sadržaje iz prošlosti, pretačući istorijsko, materijalno, folklorno i svako drugo nasljeđe (koje se, po pravilu, djelimično redefiniše i tokom samog procesa transmisije) u aktuelne i buduće socijalne norme, neprekidnim procesom socijalizacije ličnosti i kolektiva u cjelini.

Tako posebno tradicija nastavlja, više ili manje, svoju osnovnu funkciju prenošenja vrijednosnih orijentacija, moralnih, običajnih, pravnih normi sa jedne na drugu generaciju. Kulturi je kao najširem i najkomplesnijem polju društvene dinamike, za razliku od tradicije tumačene u užem smislu (samo kao segment kulture za koji se pretpostavlja da je otporniji na spoljašnje i unutrašnje promjene), imanentna inovacija, kontakt sa tzv. drugima i drugačijima uz stalnu i potrebnu uzajamnu razmjenu sadržaja, preispitivanje postojećih vrijednosti, kao i traganje za novim. Ona je, po pravilu, uvijek procesualna nasuprot tradiciji koja je, načelno, stabilna.

Dakle, ukoliko se tradicija ispoljava kao akumulirano društveno iskustvo, kulturno nasljeđe, prava vrijednost koja otvara prostor za novi kvalitet onda se ona, po automatizmu, treba inkorporirati i u svaku narednu fazu iste kulture. Jer se kontinuitet i svaki istinski napredak lokalne, nacionalne, regionalne ili bilo koje druge kulture ogleda u sinergičnom spajanju odabranih tradicijskih i modernih vrijednosti, ali i njihovom stalnom kritičkom preispitivanju.

Ukoliko se, pak, posebno tradicija shvati kao konzervirani kulturni sadržaj koji putuje “po navici” kroz vrijeme i koji u razumijevanju i primjeni ne uključuje kontekst vremena onda je više riječ o tradicionalizmu, koji reafirmiše prošlost po svaku cijenu tj. nezavisno od toga koliko se ona oslanja ili ne na istinske civilizacijske vrijednosti, nove/stare potrebe, a manje o tradiciji.

( Lidija Vujačić )