Fenomen virdžine: Rodna ideologija i konstrukcija identiteta

Rodni identitet je najjednostavnije definisati kao subjektivni osjećaj pripadnosti jednom od rodova, kao što su i rodne uloge normativne projekcije, opet o rodnoj, podjeli rada, pravilima ponašanja i odnosima između žena i muškaraca koja postoje, ili se pak očekuju kao poželjna, u okviru određenog sociokulturalnog konteksta, a manifestuju se u psihološkim karakteristikama femininosti i maskulinosti. Uz dato objašnjenje nužno je odmah razgraničiti pol (eng. sex) kao biološku činjenicu i rod (eng. gender) koji je društveni konstrukt. Rod je, zapravo, skup simboličkih značenja koja tijelo sa određenim polnim osobinama dobija. Ili po riječima Dž. Batler, rod je proizvod diskursa, a pol preddiskurzivno stanje.

Dakle, rodni identitet i rodne uloge se mogu mijenjati kroz vrijeme, onoliko koliko se transformišu kultura tj. širi društveni obrasci koji ih interpretiraju. Kako kultura nikada nije statična, već je u stalnom procesu promjena, utoliko se kroz istoriju mogu evidentirati brojne varijacije rodne “ideologije”. Tako se, za razliku od patrijarhalnog i drugih vrsta tradicionalističkih društava u kojima su rodne uloge bile uslovljene, iznad svega, običajnim moralnim nasljeđem, u savremenom društvu one demokratizuju pod uticajem širih sociokulturnih promjena (po pitanju distribucije autoriteta i prava, ličnih životnih izbora, mogućnosti alternativa u različitim privatnim i javnim sferama odlučivanja itd).

Inače, rodne uloge su tema koja se različito interpretirala u posljednja dva vijeka (otkad uopšte figurira kao “kontroverzni” fenomen u psihološkim, sociološkim i antropološkim teorijskim pristupima), paralelno sa tumačenjem specifičnosti rodnih uloga u okviru različitih kulturnih sistema, u prostornoj i vremenskoj dimenziji. Analiza roda se, zapravo, bavi koliko ulogama i aktivnostima toliko i odnosima među polovima i implicira da su polovi, u vertikalnom, civilizacijskom smislu, prolazili kroz različita (rodna) iskustva.

Takođe, istorija, kao i savremeno stanje stvari, zapravo pokazuje da su sva društva, gotovo bez izuzetka, društva nejednakosti. Bilo da je nejednakost posljedica ekonomskih, socijalnih, etničkih, nacionalnih ili pomenutih rodnih razlika. Tako je u Crnoj Gori tradicionalno, patrijarhalno (bratstveničko-plemensko) društvo bilo fundirano jednim dijelom i na klasnim osnovana (tendencije jakih i velikih bratstava za nadmoćnošću u plemenu) i na činjenici nejednakog položaja muškarca i žene u sistemu (u porodici, bratstvu i plemenu). Upravo je jedna od ekstremno patrijarhalnih pojava koju je modifikovala takva (maskulinocentrična) rodna ideologija ustanova virdžina.

Pojava virdžine, ostajnice, viginješe ili tobelije se, inače, najjednostavnije može objasniti kao arhaični fenomen ženskog celibata kombinovanog sa djelimičnom ili potpunom rodnom inverzijom. Naime, u dinarskim krajevima, a posebno u Albaniji, u Crnoj Gori i Hercegovini se u prošlosti dešavalo da djevojka ostane neudata u roditeljskom domu usljed posebnih okolnosti. Zavjetovane djevojke ili djevojčice su virdžinama postajale po odluci svojih roditelja ne bi li im zamijenile nepostojećeg sina i produžile, makar fiktivno, porodično ime za još jednu generaciju. Celibat im je bio najčešće nametnut, mada je u nekim slučajevima bio i samostalna odluka, ali i tada, svjesno ili nesvjesno, opet proizvod ličnih (patrijarhalnih) vrijednosnih orijentira baziranih na favorizovanoj patrilineaciji i rigidnim patricentričnim principima. Objašnjenje da je virdžina podredila ostvarenje individualnog porodičnog života onima kojima je njena pomoć (ili preciznije, djevojčina žrtva da se odrekne svog ženskog identiteta) bila potrebna imala “namirenje” u smislu izuzetnog poštovanja njenog čina, posebno sa današnje tačke gledišta, nije adekvatna satisfakcija. Takođe, dešavalo se da tobelijom postane i udovica ili raspuštenica, razočarana djevojka kojoj je vjerenik poginuo ili se oženio drugom, ona koja nije željela nametnutog “izabranika” ili koja je htjela da slobodnije funkcioniše u društvu tj. bez rigidnih patrijarhalnih ograničenja nametnutih samo ženskom svijetu. “Zamjena” pola se odvijala isključivo na socijalnom i simboličnom planu - inverzijom rodnog identiteta (uzimanjem muškog imena, skraćivanjem kose, nošenjem muške odjeće, imitiranjem načina ponašanja muškaraca i preuzimanja tzv. muških poslova, te samim tim i sticanja određenih tzv. muških privilegija poput prava glasa, nošenja oružja, konzumiranja duvana i sl.).

U nauci se navodi nekoliko objašnjenja uzroka nastanka pojave za koju se, inače, pretpostavlja velika starina, iako se prvi pisani podaci o virdžini na našim prostorima pojavljuju tek u XIX vijeku. Većina etnologa ovaj socijalni institut dovode u vezu sa patricentričnim društvenim ambijentom i ekonomskim razlozima tj. potrebom da se očuva cjelovitost kuće (porodice, bratstva) i imanja preko kontinuiteta patronima. Neki istraživači korijene ustanove virdžina, pak, traže u starim mediteranskim kulturnim supstratima u kojima je čin virgo upravo izdvajao neke žene iz reda tzv. običnih žena pa i muškaraca, i davao im kultni značaj.

U etnološkoj literaturi postoje i vezivanja geneze balkanskih zavjetovanih neudavača za legendarne žene ratnike i epohu matrijarhata koju su dinarska plemena i narodi preuzeli od Ilira.

Dakle, suština funkcija ustanove virdžine bila da se promijeni rodni identitet, pošto ne mogu biološke tj. polne odlike. Obzirom da rodni identitet kod većine ljudi proizlazi iz biološkog pola osobe na koji se nadovezuje socijalni sadržaj koji se odnosi na značenje muškarca ili žene u konkretnom društvenom ambijentu efekat roda se, osim nadgradnje nad prirodnim (polnim), podstiče na različite načine, od kojih su, uz odgovarajući “rodni” stil života, i preuzimanje odabranih spoljašnjih elemenata muških /ženskih tipova ličnosti jedan od modela.

( Lidija Vujačić )