Narcizam ili poremećaj?

U SAD i svijetu su se usijale rasprave o psihološkom profilu i eventualnoj psihijatrijskoj dijagnozi koja bi se mogla pripisati Donaldu Trampu, dileme iz psihijatrijskih krugova prelivaju se u javnu sferu, te laici, više ili manje upućeni neminovno postaju učesnici tih debata

Narcizam

Termin narcizam je u zvanične psihijatrijske klasifikacije ušao krajem 60-ih godina iz psihoanalize koja ga koristi od samog nastanka u mnogo širem značenju od samog narcističkog poremećaja ličnosti. Dugo je očekivana nova, peta klasifikacija Američke psihijatrijske asocijacije Dijagnostičko-statistički priručnik mentalnih poremećaja (DSM-5) koji je izašao 2013. Poređenja radi, posljednja važeća klasifikacija Svjetske zdravstvene organizacije koja se koristi u Evropi izdata je 1992. Oči naučne javnosti pratile su rad i sporenja koja su se javljala u procesu formiranja nove “psihijatrijske biblije”. Jedna od kontroverzi oko koje se digla prašina bila je najava da će narcistički poremećaj ličnosti biti izbačen iz klasifikacije, te neće više biti poremećaj. Zastupnici ove teze, eminentni američki psihijatri, smatrali su da je klinička upotreba narcizma problematična i lako može biti proizvoljna. Međutim, njihov predlog nije prihvaćen, narcistički poremećaj ličnost opstao je kao zvanična dijagnoza. Karakterišu ga, između ostalog - povećano osjećanje sopstvene važnosti, preokupacija uspjehom, moći, ljepotom, potreba za divljenjem od strane drugih, iskorištavanje drugih za sopstvene potrebe, smanjena empatija, arogancija, izražena zavist ili osjećaj da mu drugi zavide.

Međutim, da bi se postavila dijagnoza narcističkog poremećaja ličnosti ta osoba mora imati dugotrajne, ponavljajuće probleme u maltene svim aspektima funkcionisanja, koji često kulminiraju težim psihičkim poremećajem. I sada dolazi bitan dio - neophodno je da karakteristike ovog poremećaja ne odskaču puno od normi kulture u kojoj ta osoba živi. Dakle, kultura je ključna referenca prema kojoj se poremećaj definiše. Kristofer Laš je knjigom Kultura narcizma: američki život u doba smanjenih očekivanja 1979. pokazao kako je patološki narcizam u XX vijeku postao normalan, a Amerika glavni protagonist tog fenomena. Po Lašu, poslije II svjetskog rata u Americi je izraženo samoljublje postepeno postajalo norma, a sam “bolesni narcizam” je zapravo prenaglašenost “normalnog” i svakodnevnog. Lašova knjiga je postala bestseler, a on još popularniji poslije konsultovanja predsjednika Džimija Kartera prije poznatog “govora o krizi povjerenja” u kome je Karter pozvao na povratak izgubljene solidarnosti u društvu. Sintagmu “kultura narcizma” upotrebljavali su i zloupotrebljavali demokrate i republikanci u međusobnim sukobima. Naučne spekulacije išle su toliko daleko da su se tražile razlike u moždanim strukturama među njima.

Goldvoterovo pravilo

Stare su dileme da li bi psihijatri trebalo da reaguju ako postoje indicije da neko od važnih učesnika političke arene pokazuje psihopatološke znake. Tako je u kampanji 1964. atmosfera bila posebno usijana - druga je godina po okončanju kubanske krize sa projektilima, a prva po ubistvu Kenedija; kandidati su Lindon Džonson i Beri Goldvoter. Protivnici su Goldvoteru zamjerali na ekstremnim stavovima, da kani nuklearno naoružanje proglasiti kovencionalnim, da bi svijet ubrzo doveo do sukoba i kataklizme, spominjale su se njegove depresivne krize, okarakterisan je i kao paranoik. Časopis Fact je objavio anketu 2.417 psihijatara od kojih je 1.189 na pitanje da li je Goldvoter podoban za mjesto predsjednika SAD odgovorilo - ne. Objavljen je i članak Nesvjesno jednog konzervativca koji je ogolio Goldvoterovu psihičku strukturu. U epilogu, Goldvoter je ubjedljivo izgubio izbore, ali i dobio tužbu protiv časopisa, a Američka psihijatrijska asocijacija uvela etički kodeks broj 7.3 koji je ostao poznat kao Goldvoterovo pravilo, premda mu to nije zvanično ime. Po tom pravilu, psihijatrima je zabranjeno javno komentarisati dijagnoze aktera javne scene ako ih sami nisu pregledali i za to nemaju odobrenje.

Psihijatri o političarima

Etička dilema se ponovo se reaktivirala u slučaju Trampa. Tako psihijatar Džerom Krol sa Univerziteta Minesota izjavljuje da ima potrebu da reaguje kao građanin i okarakteriše Trampovo ponašanje “blizu narcisoidnog”, pri tom svjestan da krši Goldvoterovo pravilo. Ova izjava ime više aspekata. Prvo, dr Krol definiše Trampovo ponašanje “blizu narcisoidnog” što nije dijagnoza već karakterizacija; dalje, kako je moguće u narcističkoj kulturi definisati nekog kao poremećenog ako taj ostvaruje sve poželjne ideale i vrijednosti tog društva. Uzmimo na primjer političara koji svoju vladavinu zasniva na neprestanoj potrazi za unutrašnjim i spoljašnjim neprijateljima, a sebe nudi kao sigurnost od opasnosti koje sam generiše - da li bi bilo pretjerano reći da taj političar koristi paranoidne mehanizme i iste podstiče u narodu, što ne znači da time zadovoljava dijagnozu paranodnog poremećaja ličnosti ili sumanutosti? Da li bi bilo okarakterisano kao dijagnostifikovanje, opis nekog političara kao histrionika (stariji izraz histerik) koji ima potrebu čestog prenaglašenog ispoljavanja emocija, javnih izliva ljutnje, oduševljenja, egzaltacija, razočarenja? Jedan od najpoznatijih svjetskih psihoanalitičara Kristofer Bolas je izbor Buša mlađeg nazvao “trijumfom duha stupidnosti”.

Pitanje je i da li psihijatar kao građanin ima pravo koristiti svoje stručno znanje u cilju dobrobiti tog društva, naravno u skladu sa svojim uvjerenjima koja jesu djelimično subjektivna, kao što to čine drugi profesionalci, s tim da analize psihijatara nisu nužno tačne, nepogrešive i nepodložne kritikama. Protivrječnost je da političari i stručnjaci iz drugih oblasti koriste psihijatrijske termine kao što su šizofren, psihopatski, narcisoidan, često u neadekvatnom kontekstu, jer ti termini jesu dio svakodnevnog rječnika.

I na kraju, pored svega, ulogu dijagnostičara mora preuzeti sam birač te procjeniti koliko vjeruje da će izabrani kandidat brinuti o njegovim potrebama.

( Srđa Zlopaša )