Figura koja uvijek izmiče

Zbog toga što je njegova karijera bila presudno obilježena destinacijom onemogućenog umjetnika, Orson Welles je, u racionalizujućoj interpretaciji, morao postati heroj, ekskluzivni primjer neugodne asimetrije između autora i industrije koja vrši ogroman pritisak na njega. Prekinuta, turbulentna karijera u retrospekciji je nužno prerasla u nepobitni dokaz režiserove autentičnosti.

Kada je Hollywood trpio sve njegove zahtjeve, počesto i hirove, rezultat je bio Citizen Kane (Građanin Kane, 1941), ali kada su počela nerazumijevanja, sabotaže, pa i direktno neprijateljstvo prema neukrotivom talentu, rezultat su bili nepotpuni filmovi u kojima autor nije bio uvijek odgovoran za njihove propuste: genije se nije do kraja ostvario, on je bio vidljiv tek u tragovima, u naznakama bivše i buduće slave, u fragmentima koji su ipak davali dovoljno materijala da se zamišlja potencijalna grandioznost.

Kasnije izgnanstvo, stalni finansijski problemi i oskudne produkcije zaokružili su tu sliku propuštenih šansi, abortiranih umjetničkih ambicija, izgubljenog blaga: koliko će istorija filma još čekati na pojavljivanje jedne takve persone, energije koja je obećavala da je u stanju da probije granice, ne kroz njihovo destruisanje već kroz moć nove sinteze?

Ali, takva idealizacija iza koje stoji zapravo konvencionalni kritičarski lament, nije deplasirana samo zato što odbija da prepozna režiserove greške (tačnije, da ih pripiše i autoru, a ne isključivo kontekstu), već i stoga što zanemaruje da su baš konstitutivni dio Wellesove ličnosti i njegovi promašaji, pokatkad nepotkrijepljena samouvjerenost, nesuzdržani narcizam. Vrijednost režiserovog opusa, njegova semantička razuđenost i stilistička impresivnost, posljedica su kako autorovog instinkta i ekspertize, tako i ’bezobrazne’ pretenzije, mladalačkog prezira (koji prikriva strah) i staračke nadmenosti (koja prikriva nagomilani očaj). Jer, Welles nije bio samo vunderkind, grom iz vedra neba koji je trebao da osvijetli novi put za Hollywood, beskrajno nadareni stvaralac koji je bio i impulsivan i erudita, nego i prevarant, opsjenar, falsifikator svoje veličine i jedne filmske vizije čije je već i samo obećanje monumentalnosti bilo katarzično za američki film. Režiser je u jedno okruženje tako obilježeno novčanim pragmatizmom i industrijskom logikom, makar za trenutak, ponovo uveo mogućnost čuda: za to je ponekad potrebno da budete autor koji pobuđuje i inspiriše ponovnu vjeru u umjetnički kredibilitet, a drugi put tek vješti mađioničar koji u svom performansu zna da ukalkuliše i vulgarnost prizemnih očekivanja i najdublja nadanja. U tom smislu, kao suštinska potvrda autorovog unutrašnjeg jedinstva stoje dva filma, prvi i posljednji, Citizen Kane i F for Fake (Istine i laži, 1974), dva ostvarenja koja se koncepcijski i strukturno međusobno reflektuju i preklapaju.

Više je razloga zašto je oko Wellesovog prvijenca postignut vrijednosni konsenzus: od toga da je Citizen Kane ‘savršena’ kombinacija američke i evropske kinematografije, preko tako modernog uvida filma da je istina prevashodno novinarska (odnosno, medijska) konstrukcija i romantičarske predstave o životu kao enigmi koja je enkodirana jezički, tačnije sabijena u nekoliko simbola, do pomalo konformističke kritičarske inercije koji ništa ne žele da rizikuju, kada je već ‘vrijeme’ potvrdilo vrijednost ovog klasika. Ono što, međutim, i dalje ostaje najfascinantnije glede filma jeste to što je Citizen Kane - iako rad režisera koji je bio ‘početnik’ i koji još nije bio sasvim upoznat sa svim tehnikama snimanja - zapravo fokalna tačka dotadašnjeg kinematografskog iskustva, kako kada je u pitanju poentirajuća upotreba zvuka, svijetla i sjenki, glume i pokreta, tako i kada je riječ o funkcionalnoj montaži i ekspresivnom mise-en-scèneu. Zbog Wellesovog preciznog spajanja raznih izražajnih sredstava, Citizen Kane je svjedočanstvo da se autentičnost ljudske drame u umjetnosti prevashodno ostvaruje na čisto poetičkom nivou.

Sa druge strane, odnosno sa samog kraja, opus tako obilježen potragom za adekvatnom formalizacijom i stilizacijom, svoj je zaključak - ili znakovit kontrapunkt - dobio u F for Fake, Wellesovom zavještanju, nadmoćno-humornom opraštanju (i oprostu), diskurzivnom apendiksu koji govori o umjetničkoj prevari i prevarantima, o lažnjacima i ’dvojnicima’, ali prije svega o manipulacijama slike i manipulacijama slikama.

Tuđi dokumentarni materijal o famoznom prevarantu Elmyru de Horyju, Welles sa neskrivenim (montažerskim) užitkom prisvaja, preuređuje i (de)supstancijalizuje tako da se uspostavlja ironična, zadirkujuća i intrigirajuća veza između dvojice falsifikatora, dvojice iluzionista koji svaki u svom vizuelnom domenu iskušava problematiku autorstva i originalnosti, dvojice umjetnika (sa ili bez navodnika) koji žive od harizmatične sposobnosti da uvjere druge u istinitost vlastitih slika.

F for Fake je domišljati, duhoviti esej, cinička dekonstrukcija, ali u isto vrijeme i opravdanje autorskih opsesija, neočekivana autobiografska rekapitulacija: Wellesova posljednja riječ izgovorena baš da bi dileme i kontroverze još više bile zaoštrene.

Gledano uopšteno, Wellesov mise-en-scène baš nosi tragove tih oprečnih vektora koji se ipak poklapaju da bi se manifestovala autorova signatura, kontradiktorna inskripcija koja vibrira između različitih značenja, između prenategnute serioznosti i, istovremeno, samootkrivajuće ironije, između prodorne želje i rezignirane sentimentalnosti. Ali, ono što režisera tako moćno izdvaja jeste to što, ma kakav bio preplet ili zaplet disparatnih sila i emocija, kvalitet ekspresije nikada nije ostavljen bez metapoetičke validnosti. Upravo se tu utvrđuje neraskidiva veza: odveć je lako konstatovati da se u F for Fake, režiserovom neobično veselom testamentarnom ostvarenju, nalaze odbljesci i tragovi Citizen Kane, ali je važno utvrditi da se i već u Citizen Kane nalaze elementi, konkluzije i nadmoćna svijest o igri iz F for Fake.

Oba filma jesu studije o statusu i dometu istine, o mogućnostima njene medijacije kroz multiplikovanu interpretaciju, i stoga su i - alegorijski, ’realistički’, programski - ’portreti’ samog Wellesa, figure koja uvijek izmiče, koja ostaje zarobljena u vlastitim fikcijama, u nerazlučivom ukrštanju humora i melodrame, fascinantne samoće i kozerskog cinizma.

Dok Citizen Kane jednoj sudbini daje obrise gotske pripovijesti u kojoj je put obilježen kodovima koji će uvijek ostati izvan našeg domašaja, šiframa koje film kao medijum ne može razriješiti, ali ih može otjelotvoriti, dramatizovati i vizuelno markirati, F for Fake je relaksirana demistifikacija, ludistička analiza umjetničkog djela i autora čiji potpis bi trebao da garantuje autentičnost. Dakle, Citizen Kane govori o životu iz donjeg (stvari viđene iz tog ugla su uvijek ozbiljnije, veće, uzbudljivije, saspensnije, tragičnije), a F for Fake iz gornjeg rakursa (odatle, svijet je najčešće božanstvena komedija).

( Aleksandar Bečanović )