Osvetnički erotski grč

Gledano u širem društvenom kontekstu, u ozračju kulturne klime, čini se da ni jedno vrijeme nije pogodovalo potrebom za motivima u kojima se naglašava uticaj erosa i tanatosa, kao što je to bilo s kraja devetnaestog i početka dvadesetog stoljeća. U tom smislu Beč je bio posebno značajna sredina u kojoj je plodno tlo našao novi umjetnički pokret poznat pod nazivom Secesija odnosno Art nouveau. Najznačajniji predstavnik ovog novog umjetničkog izražavanja bio je Gustav Klimt. Duh vremena se odražavao na njegov stvaralački senzibilitet. Klimt je bio podjednako svjestan važnosti tradicije kao i savremenih stremljenja što se moglo uočiti kroz dominantne teme njegovog stvaralaštva. U njegovoj se umjetnosti takođe odražava raskoš buržoaskog društva i njegovog dekora kao i ona mračna strana života što kroz simboliku motiva upućuje na snagu i zagonetnost nesvjesnog. Udio erosa i tanatosa je u Klimtovom stvaralaštvu dominantan. Njegov slikarski izraz ističe Žil Nere “pronalazi simbole i muške i ženske u Frojdovom svijetu snova”.

Bečki doktor i secesijski slikar bili su savremenici. I jednog i drugog, i psihoanalitičara i umjetnika posebno je zanimao značaj spolnosti, odnos erotizma i smrti u kontekstu stvarnog i nesvjesnog, kroz realnost i mit. Klimt je bio do te mjere zaokupljen erotikom da je poslije skandala kojeg su izazvale njegove slike poput “Gole istine” (Nuda veritas), bio optuživan za pornografiju. (Poznat je skandal zbog Klimtovih alegorijskih slika rađenih za aulu bečkog univerziteta. Zbog zgražavanja javnosti slike su bile odbijene).

Među onim umjetnikovim djelima koja su izazivala zgražanje, posebno u ondašnjim jevrejskim društvenim krugovima, bile su njegove dvije verzije motiva Judite. Smatralo se da Klimt vrijeđa jevrejske osjećaje i ponos zbog Juditine domoljubne osviještenosti i hrabrosti a koju je umjetnik prikazao kao dekadentnu “orgazmičku ženu”. Slika o kojoj je riječ druga je verzija biblijskog motiva naslovljena “Judita II”. Neko se vrijeme smatralo da slika predstavlja Salomu dok Klimt nije svojeručno napisao da je riječ o hebrejskoj udovici. Neobičnost ove slike u formalno-kompozicionam smislu je u izduženom, okomitom formatu na kome je djelo naslikano. Doima se kao neki uspravni friz što posebno potenciraju dvije zlatne uzdužne drvene pozlaćene plohe koje se kao neka vrsta okvira nalaze sa strana kompozicije. Judita je prikazana u polustojećem ili polusjedaćem stavu. Posebnost slici daje Juditino lice. Biblijska je heroina osavremenjena u liku stvarne žene, one koju je Klimt poznavao ili sretao u visokim mondenim krugovima austrijske prijestonice. Tako je starozavjetna zamamna udovica postala atrnuoovska “femme fatale”.

Klimtova je Judita žena markantnog profila s naglašeno izraženim jagodicama, poluspuštenih očnih kapaka, nadsvođenim dugim crnim obrvama. Doima se pomalo iscrpljenom u svojoj “bolnoj ljepoti”. Karakteran nos, usta crvenih usana, danuncijevski kazano kao “bolni cvijet” tek su toliko otvorena da se uoči bjelina zuba, zatim crni mladež u blizini lijeve obrve, sve te pojedinosti dekadentnog lica svijetle puti, uokvirenog gustom crnom kosom, izražavaju ženu snažne senzualnosti. Čudna se mješavina izraza istovremeno isčitava na tom pomalo otsutnom licu; žudnja i umor, zanesenost i sjeta. Posebnost izražajnosti ove Judite ogleda se u njenim lijepim tankim prstima svijetle nježne puti. Obnažene grudi su dovoljno sugestivan i efektan detalj da direktno upute u erotski karakter motiva. Upravo u tom smislu je posebno dojmljiva izražajnost Juditinih ruku. Tanki dugi prsti koščate građe kao da simbolički ukazuju na udovičino unutarnje napeto stanje, upućuju na odnos koji je prožimao osvetnički erotski grč u intimnom odnosu s Holofernom, grč koji i nakon dekapitacije prožima njeno tijelo. Prsti lijeve Juditine ruke upleteni su u dugačke pramenove žrtvine kose čija glava poluotkrivenog lica tone u duboku crnu vreću zlatnih ornamenata. Šiljasti prsti desne šake na momente se doimaju kao kandže kakve ptice grabljivice željne plijena. Kao da izražavaju “ubilačko sladostrašće” lijepe udovice. Ona je (ako bismo mogli primijeniti davno kazane riječi Markiza de Sada iz jednog drugačijeg konteksta), žena “nadarena za surovost”. Ali to bi mogao biti tek prvi dojam pri pogledu na ovu zanimljivu Klimtovu kompoziciju. Iza ovakvog privida surovosti otkrivamo Juditinu tragičnu ranjivost. Prožeta je sjetnom senzualnošću. Njene ruke s grčevitim pokretima prsta mogu biti odraz one osvetničke agresivnosti i žestine što nadomješta odsustvo mača u činu dekapitacije, ali mogu biti i odraz sopstvenog erosa, ne više onog osvetničkog, nego onog erosa kojeg je probudio upravo taj osvetnički zagrljaj u zagrljaju neprijatelja. Nakon udovičkog odricanja ženstvo je ponovo oživljeno. Juditu opsijeda sopstveni demon požude. Zato je izraz heroininog markantnog lica blago odsutan. Obuzeta je sobom, svojim uznemirenim stanjem. Kao da nekud stremi a nemoćna je pokrenuti se. Okomita kompozicija “zbijena” praznim pozlaćenim bočnim plohama potencira taj osjećaj nemoćne uznemirenosti.

Ono što je posebno odlikovalo estetiku art nuvoa bila je inventivna izrada i upotreba ornamenata. Spajanje ornamentalnih detalja s ljudskom figurom, posebno ženskom, u izražajnu koherentnu likovnu cjelinu bitna je karakteristika Klimtovog likovnog znaka. Bečki majstor stvara i koristi ornament kao funkcionalni i simbolički, a ne samo dekorativni dio slike. Takođe ornament unosi pikturalno bogatstvo i ritam. Ovakvi ornamentalni detalji u stilizaciji geometrijskog karaktera umnogome nagovještavaju apstraktnu umjetnost. Klimtova je maštovitost veoma bogata u načinu korištenja ornamenata. Posebno je u tom smislu značajna upotreba zlata što je, između ostalog, i odraz uticaja ravenskih mozaika kojima se Klimt divio. Upravo bogatstvo ornamenata stiliziranih formi u kompoziciji “Judita II” doprinosi njenoj privlačnosti. Upotreba ornamenata i njihova funkcija je u potpunosti opravdana, jer u ovom slučaju kao i kod Kranahove “Judite” upućuje na izvor nadahnuća, na starozavjetni tekst koji ističe kako je lijepa udovica uzela “sav nakit” da bi se “uredila što je mogla ljepše”. Biblijski izvor dopušta Klimtu da naslika nizove narukvica da skupocjeni dekor transponira u dinamičke apsraktne elemente, zmijolike linije, tamne i svijetle spirale, crne trouglove, šarene kružnice... tako da sav taj artnuoovski, klimtovski nakit, njegovu starozavjetnu heroinu čini posebno privlačnom. Judita je fatalna žena tragične erotičnosti.

Ornamenti su u slici kao što je rečeno promišljeno funkcionalni. Završetak guste Juditine kose koja se spušta niz njen digi vrat, obavijen dvjema svijetlim trakama moderne ogrlice, ukrašen je ornamentima koji su fino usaglašeni s oblikom obnažene dojke i njenom bradavicom. Takođe sitni zbijeni geometrijski elementi što se nalaze u kosi iznad lijevog Juditinog ramena daju njenoj frizuri savremenu ekstravagantnost (secesijska modifikacija kraljevskih frizura Velaskezovih infantkinja), usaglašeni su s ornamentima u donjem dijelu slike. Spiralni ornamenti Juditine haljine i oni na koloristički intenzivnoj pozadini slike (u kontekstu ornamenata ne možemo govoriti o pozadini u tradicionalnom smislu upravo zbog prirode ornamenta) unose dodatnu živost u ritmove kompozicije. Vijugava zmijolika svijetla linija spaja gornji s donjim dijelom slike od Holofernove kose preko Juditine frizure da bi se kao obris trbuha trudne žene završila u blizini udovičinih prstiju. Ovakva mračna nadrealistička asocijacija otvara Klimtovoj slici nove mogućnosti tumačenja naslikanog. Kao da je lijepa Hebrejka u asirskom taboru bila oplođena smrću pa se u orgastičkoj metamorfozi kao plod crnog erosa njene utrobe pojavljuje odrubljena Holofernova glava. Beskrvnog lica, glava klizi u mračni bezdan dok se prsti fatalne zavodnice nemoćno grče. Inspirativna inventivnost naslikanog motiva dokazuje Klimtovu stvaralačku posebnost koja njegovo djelo i danas čini privlačnim i aktuelnim. Mogli bismo reći da ono što dominira kompozicijom bečkog majstora jest da njegova Judita odiše sjetnim osjećajem trijumfa.

Erotizam je istovremeno odraz njene moći i njene intimne tragike.

( Dimitrije Popović )