Petina građana neformalno zasposlena, za više od 10 odsto se plaća samo dio poreza i doprinosa

Svaka treća osoba u Crnoj Gori u potpunosti je ili djelimično neformalno zaposlena, što utiče na ekonomiju i dovodi do toga da je izložena brojnim rizicima, poput slabe socijalne i zdravstvene zaštite, nebezbjednih radnih uslova i gubitka zarade.

To se navodi u Nacionalnom izvještaj UNDP-a o razvoju po mjeri čovjeka za 2016. godinu, koji je predstavljen povodom pedesetogodišnjice od osnivanja UNDP i 15 godina rada te organizacije u Crnoj Gori.

Prema nalazima tog istraživanja, kako je navela ministarka rada i socijalnog staranja Zorica Kovačeviću, u 2014. godini je petina, odnosno 22,3 odsto od ukupnog broja zaposlenih bilo neformalno zasposleno, dok je šestina, odnosno 10,3 odsto, formalno zaposlenih plaćalo samo dio poreza i doprinosa, jer se zarada djelimično isplaćivala “na ruke”.

"To znači da je ukupno učešće neformalnog zapošljavanje na nivou jedne trećine, odnosno 32,7 odsto od ukupnog broja zaposlenih. Istraživanje je pokazalo da je stopa neformalne zaposlenosti najveća među mladima i starima, da niži nivo obrazovanja ima veću vjerovatnoću da bude uključen u neformalni rad, da je četvrtina radno sposobnih korisnika materijalnog obezbjeđenja u kategoriji neregistrovanih zaposlenih korostio prednosti neformalnog rada i da je neregistrovano zapošljavanje uglavnom pojava koja karakteriše mala preduzeća”, kazala je Kovačević.

Ona je navela i da najveći broj tih zaposlenih radi u trgovini, poljoprivredi, turizmu i ugostiteljstvu, proizvodnji i građevinasrtvu.

Glavni autor Izvještaja Milorad Katnić kazao je da je po osnovu izbjegavanja plaćanja poreza i doprinosa za neformalno zaposlene radnike, na godišnjem nivou budžet Crne Gora u 2014. godini imao 140,6 miliona eura manje prihoda, što čini 9,4 odsto ukupnih budžetskih prihoda.

Prema istraživanju, ukupan broj neregistrovanih zaposlenih i zaposlenih čija je zarada djelimično registrovana u 2014. godini u Crnoj Gori je 70.418. Od tog broja, 46.452 zaposlenih ili 22,3 odsto svih zaposlenih nijesu registrovani i ostvaruju prihode bez formalnog evidentiranja, odnosno primaju platu u gotovini bez uplaćivanja poreza i doprinosa. Preostalih 10,4 odsto ili 23.966 zaposlenih ima djelimično registrovanu zaradu, tj. porezi i doprinosi se plaćaju na dio zarade (uobičajeno na minimalnu zaradu za određeni nivo obrazovanja), dok ostatak dobijaju u gotovini bez plaćenih poreza i doprinosa.

“To znači da su za svakog desetog radno aktivnog stanovnika Crne Gore, koji je u referentnoj sedmici obavljao neku aktivnost za novac, porezi i doprinosi uplaćivani samo na jedan dio zarade, a svaki peti bio je neregistrovani zaposleni, bez ugovora i bez uplaćivanja pripadajućih poreza i doprinosa”, kazao je Katnić.

Izvještaj je pokazao da najveći dio neformalno zaposlenih čine osobe od 35 do 64 godine (59,9 odsto). Ukupno 70,9 odsto neformalno zaposlenih nemaju završenu osnovnu školu.

“Neformalna ekonomija, tj. prihodi domaćinstava od neregistrovanog rada predstavljaju značajan izvor prihoda domaćinstva i utiču na smanjenje rizika siromaštva. Međutim, rad u neformalnoj ekonomiji obično znači lošiji kvalitet poslova, kako u pogledu prihoda tako i u pogledu uslova rada. Rad u neformalnom sektoru utiče na korišćenje usluga socijalne zaštite, prvenstveno penzijskog i zdravstvenog osiguranja. Neregistrovani rad ne obezbjeđuje osnovna prava zagarantovana radnim zakonodavstvom, kao što je otkazni period, otpremnina, mogućnost nadoknade neisplaćenih zarada, pravo kolektivnog pregovaranja, otpremnine, minimalna zarada, radno vrijeme, odmori i druga prava koja se garantuju radnim propisima.

Stalna koordinatorka Sistema UN u Crnoj Gori Fiona Mekluni da je prije 25 godina prvi Izvještaj uveo koncept razvoja po mjeri čovjeka, koji ljude stavlja u centar, odnosno njihove živote.

“Neki oblici rada mogu nanijeti štetu razvoju po mjeri čovjeka jer predstavljaju kršenja ljudskih prava, umanjuju ljudsko dostojanstvo i ograničavaju slobodu i autonomiju. Visok udio neformalne zaposlenosti stvara i niz negativnih efekata po ekonomiju. Stvarni budžetski prihodi su niži nego nego što bi bili da su ti radnici formalno zaposleni, što znači manji iznos sredstava za sveobuhvatansistem socijalne zaštite. Takođe, uštede koje firme ostvare kroz neformalno zapošljevanje radnika dovode do nepravičnog poslovnog okruženja i smanjenje konkurentnosti onih preduzeća i poslodavaca koji posluju u skladu s aproopisima”, kazala je Mekluni.

U Izvještaju se, između ostalog, preporučuje da obrazovni sistem treba da bude inkluzivan, kvalitetan i efikasan, zdravstvena zaštita dostupnija, kvalitetnija i efikasnija, da treba izmijeniti podsticaje za formalizaciju u okviru sistema socijalne zaštite, da treba izmijeniti regulatorni okvir, javni sektor mora da bude efikasniji i “pravičniji”, da treba unaprijediti rad inspekcijskih organa i izvršenja kazni

Katnić je naveo i da je Crna Gora je 2014. godine prvi put svrstana u grupu zemalja s veoma visokim nivoom razvoja po mjeri čovjeka, ostvarivši indeks od 0,802. Tako, od 2014. godine Crna Gora pripada grupi od 49 najprosperitetnije države, s veoma visokim nivoom razvoja po mjeri čovjeka, koje pored određenog nivoa dohotka imaju okvir koji obezbjeđuje da građani uživaju prednosti ekonomskog rasta i uslove za kvalitetan, dug i kreativan život.

( Dejan Peruničić )