EU na Balkanu

Budućnost država Balkana je u Evropskoj uniji“. Tako je vrh EU deklarisao 21. juna 2003 u Solunu sopstvenu namjeru da vascijeli Zapadni Balkan primi u svoje članstvo. Obećanje iz Soluna je otvorilo jednu novu perspektivu za 22 miliona stanovnika ovih zemalja negdašnje Jugoslavije i sadašnje Albanije. Budućnost na bliskom horizontu, zahvaljujući reformama u državi, privredi i društvu obećavaju više bezbjednosti i blagostanja. Nikakav iznenadni zaokret, ali ipak zaokret, lagani, u pravcu boljeg života.

Sve autoritarnije

Region je za sobom ostavio jednu deceniju užasa. Jugoslavija se krvavo raspala. Za stotine hiljada ljudi to je značilo uništenje ili progon. Ali, 2000. godine Milošević je bio prošlost, pa iako je pobjednik nad njim, Zoran Đinđić, u martu 2003. bio ubijen, u evropskim glavnim gradovima je prevladavalo uvjerenje da zemlja ostaje na kursu reformi. Bosna i Kosovo su bili protektorati, koji su gutali milijarde eura. Ali međunarodni pomagači su vjerovali da mogu da vide napredak u izgradnji funkcionalne države. U Makedoniji su zapadne države 2001. spriječile građanski rat. Hrvatska je eru Tuđmana imala iza sebe i bila neposredno na pragu kandidature za EU. Iako je proces približavanja EU najčešće ostajao netransparentan, u Briselu su vjerovali da su iznašli metodu za oslobađanje Balkana iz njegove zaostalosti. Proces proširenja je istovremeno trebalo da bude i izvoz demokratije. Napedak je od tada redovno evaluiran i konstatovan u izvještajima. No, pomenuti pedagoški dijalog je vođen isključivo sa političkim elitama. Građanstvo u njemu skoro da nije bilo zastupljeno. Rečena metoda nije spriječila da vlade na Balkanu budu sve autoritarnije, uz svemoćne političare na vrhu: Aleksandar Vučić u Srbiji, Nikola Gruevski u Makedoniji ili Milo Đukanović u Crnoj Gori. Mediji su im odani, a pravosuđe bespomoćno u odnosu na svemoćnu izvršnu vlast: slobodno se može govoriti o demokratiji vođa.

Simulirane reforme Ovaj deficit u demokratiji sve manje smeta EU. Pritisnuta ukrajinskom i izbjegličkom kao i krizom eura, EU je izvela zaokret u pravcu realpolitike. Umjesto da balkanske gospodare ukori i uvede u brazdu zbog autokratije i uvijanja pravde, za nju je sada bitna samo lojalnost. Aleksandar Vučić i Hašim Tači garantuju hladni mir između Beograda i Prištine, koji je EU izboksovala. Milo Đukanović progurava učlanjenje svoje zemlje u NATO uprkos otporu pro-ruske opozicije, a Nikola Gruevski je avanzovao u vratara EU, koji je rekama izbjeglica zapatio Balkansku rutu na sjevernim granicama Grčke. Umjesto politike proširenja, EU sada vodi izrazito račundžijsku realpolitiku. To što napretka u EU integracijama skoro i nema, jake ljude na Balkanu ne tangira pretjerano. Naprotiv! Oni najkomfonije žive u predvorju EU. Tamo, gdje u sve bljeđoj svjetlosti sopstvenih zvezda simuliraju refome.

Garanti mira i stabilnosti: Tandem Tači-Vučić Predsjednik Kosova i srpski premijer su garanti mirovnog procesa između svojih zemalja. Time su postali centralni stubovi stabilizacione politike EU.

Najčešće su „jastrebovi“ a ne „golubovi“ oni koji se posle rata usude da učine prve korake ka miru. Ta zakonitost važi i za kosovski konflikt. Na srpskoj strani je to bio jedan negdašnji ultranacionalista, a na kosovskoj bivši šef gerilaca. Oni su 2013. potpisali Sporazum o normalizaciji, uz asistenciju EU povjerenstva za spoljna pitanja. Od tada su premijer Aleksandar Vučić i predsjednik Hašim Tači garanti jednog krhkog mirovnog plana.

Četrdesetogodišnji srpski premijer je političku karijeru započeo 1993. kao čedo Vojislava Šešelja, nacionaliste i ratnohuškača. Brzo je avanzovao i od 1998. do 2000. bio je ministar informisanja kod Miloševića. Posle njegovog pada, uz veliku demagogiju, bio je opozicija demokratama, koje su zemlju izvele na put EU-integracija. Najkasnije 2008. je Vučiću postalo jasno da se sa velikosrpskim fantazijama više ne pobeđuje na izborima. Odrekao se svog tvorca Šešelja i postao saotac nove partije, koja se deklarisala kao pro-evropska. To mu je otvorilo put ka vlasti.

Već 2012. godine, još kao vicepremijer, Vučić je bio najuticajniji čovjek u Srbiji, dominirao je nad medijima i institucijama, dok od tada dezorijentisana opozicija skapava u senci. Besprizorno, ali uvjerlivo, Vučić je objavio da svoje bivše ideje sada smatra pogrešnim. Naučio je. Ono što se njegovi prethodnici nisu usuđivali, on je bez razmiljanja učinio: napravio je kompromis sa kosovskim premijerom Tačijem, koji podrazumijeva povlačenje srpskih institucija sa sjevera Kosova. Kao kontrauslugu, Priština je srpskim opštinama obezbijedila široku autonomiju.

Ni parlamenti ni javnost nisu bili involvirani u ove pregovore. Kad su se kosovski Srbi pobunili, Vučić je smijenio njihovo rukovodstvo i time slomio tamošnji otpor.

Tači je, tako je glasila računica EU, idealni pregovarački partner za Vučića: kao bivši šef UČK, samo je on mogao da političku trgovinu sa Srbima progura protiv sopstvenih nacionalističkih tvrdolinijaša. Tači je od rata na ovamo dominirajuća figura na Kosovu. Posle 1999. UN uprava se brzo uskladila sa gospodarom rata. Istrage zbog ratnih zločina, političkih ubistava i korupcije potonule su u pijesak. Međunarodni predstavnici su bili uplašeni za stabilnost protektorata i dopustili su novim gospodarima da rade šta hoće.

Politički vrhunac Tačijeve karijere bilo je proglašenje nezavisnosti Kosova 2008, koju je on režirao kao premijer pod američkom dirigentskom palicom. Od tada njegova zvijezda tone. Jer od napretka, koji su Kosovari sanjali, ni u sada sopstvenoj državi nema ništa. Klijentelizam i korupcija su doveli do moćnog rasta opozicionog pokreta, koji svoju kritiku prema eliti spaja sa velikoalbanskim nacionalizmom, a i decidno odbija Sporazum o normalizaciji. Brisel se jesenas revanširao Sporazumom o stabilizaciji i asocijaciji. Vučić, drugi stub, nagrađen je otvaranjem pregovara o pristupanju.

Pionir Milo Đukanović Sa 29 godina bio je najmlađi premijer u Evropi, davne 1991. Četvrt vijeka kasnije Milo Đukanović i dalje vlada svojom patuljastom državom na Jadranu: Crnom Gorom. On je pionir dirigovane demokratije na Balkanu, a uspio je i da EU njegovu zemlju posmata kao „najmanje problematičnu“ u regionu. Od 2012. Podgorica vodi pristupne pregovore sa EU, a u decembru je stigao i poziv za učlanjenje u NATO. Đukanović politički preživljava toliko dugo jer ima fini njuh za promjene u kretanjima vjetrova politike. Politički je odrastao pod šinjelom Slobodana Miloševića, iz čije se sjenke izmigoljio nakon rata u Bosni 1996. i od tada stremi izlasku iz unije sa Srbijom. Taj čin ga pretvara u saveznika Zapada. Njegova familija postaje krezovski bogata, što neki smatraju produktom šverca cigareta, a drugi privatizacije banaka. Umreženost između države i biznisa mu je profitabilna i ne može, a da se ne vidi. Od 2014. se Đukanović trudi da uđe u NATO, a posle Putinovog aneksije Krima se, uprkos pretnjama iz Moskve, odmah priključio zapadnim sankcijama protiv Rusije. Učlanjenjem Crne Gore u NATO, cijeli Jadran bi bio u rukama Alijanse, sa izuzetkom onih nekoliko kilometara bosanske obale. Prijemom 2.000 glava snažne crnogorske armije, NATO bez ikakvog rizika može svima da pokaže da nastavlja svoju “politiku otvorenih vrata”. Opozicija Đukanoviću ne prebacuje samo nepotizam i korupciju, nego zahtijeva i referednum o ulasku u NATO, što dijeli tamošnje stanovništvo. Đukanović to odbija.

Portir Nikola Gruevski

Gruveski je stupio na političku scenu 1998. kao tehnokrata: vrijedni ministar finansija, koji je u Makedonji stekao izvjesnu popularnost poreskim reformama. Vođstvo nacionalno-konzervativne partije VMRO preuzeo je 2003, a 2006. postao premijer. Od tada je pobjeđivao na svim izborima. Godina zaokreta bila je 2008. Grčka, koja je u ustavnom imenu Republika Makedonija vidjela pretenzije nad istoimenom grčkom provincijom, blokirala učlanjenje Skoplja u NATO. Od tada Atina sprečava i EU integracije zemlje-kandidata Makedonije: već 10 godina.

Ono što bi u normalnim okolnostima bio sigurni poraz jednog šefa vlade, Gruevski je iskoristio za ideološki zaokret koji ga je ojačao. Stilizovao se u branitelja nacije, čiju unutrašnju bezbjednost zli komšiluk i unutrašnji neprijatelj ugrožava. Većina mu je povjerovala, dijelom i zbog toga što je medije držao na kratkom povocu. Početkom 2015. pukla je bruka kad se pokazalo da država široko i duboko špijunira opoziciju i kritičare. EU se angažovala, a u junu će biti održani novi izbori. Šanse da Gruevski ponovo bude izabran stoje dobro.

Pri tome pomaže to što se uz izbjegličku krizu Makedonija uzdigla u „branik Evrope“. Na makedonskim južnim granicama policajci iz EU država pomažu makedonskoj armiji pri pregrađivanju „Balkanske rute“. Beč i Budimpešta hvale akcije makedonske vlade u korist stabilnosti kontinenta. A diplomatska služba EU je u jednom internom papiru konstatovala da za to ima dovoljno snažne institucije: u očima Evrope, Gruevski se rehabilitovao - makar kao vratar.

(Neue Zuercher Zeitung/NZZ) Prevod: M. VULETIĆ

( Andreas Ernst )