Jugoslovenski prostor u geopolitici Balkana, Evrope i svijeta

U malo kom naučnom području se dešavaju tako brze promjene kao što je slučaj sa geopolitikom. Nekada se ovo naučno područje bavilo otkrivanjem i upravljanjem procesima u društvenoj i političkoj sferi, dok se geopolitika danas bavi otkrivanjem i upravljanjem procesima u svim oblastima ljudskog djelovanja; druga specifičnost je u tome što su te promjene, koje su predmet izučavanja geopolitike, nekada mjerene stoljećima i decenijama, a danas se mjere oscilacijama koje se približavaju dnevnoj politici.

Geostrategija, kao operativna grana geopolitike, nekada je za svoj cilj imala osvajanje prostora i kontrolu važnih komunikacija, dok su se današnji geostrateški ciljevi proširili na sve rečeno i još na upravljanje ljudskim umom i ljudskom dušom. I opet, sve to, pored velikodržavnih, za cilj ima sticanje lične političke moći, ličnog društvenog uticaja i ličnog materijalnog bogaćenja.

Balkan nekad i sad

Gdje je u svemu tome naš prostor bio nekada, a gdje je danas? Geografski gledano, Balkansko poluostrvo predstavlja glavni put iz centralne Evrope prema Aziji preko Bosfora i Dardanela, te glavni put iz istočne Evrope prema Sredozemlju i Africi, koji takođe vodi preko Balkanskog poluostrva, čime ovaj prostor dobija najveći međukontinentalni značaj. Neću ići u dalju istoriju, npr. u vrijeme Rimskog carstva i njegove podjele na zapadno i ono istočno. Podsjetiću samo na neke bitne faktore ranijeg vremena, a koji su imali i ostavili uticaj na geopolitičke procese na našim prostorima:

- Prvo, slaveniziranje Balkana nije prošlo bez brutalnih sukoba između varvarskih plemena tog vremena;

- Drugo, hristijanizacija slavenskih plemena je nosila sve traume tog procesa;

- Treće, krstaški pohodi i ratovi su pokazali najveće brutalnosti;

- Četvrto, podjela na Istočno i Zapadno Rimsko Carstvo uslovila je trajniju religijsku podjelu u slavenskim plemenima, na katolicizam i pravoslavlje.

Geopolitičko gibanje na našim prostorima time nije zaustavljeno nego je nastavljeno osvajanjem ovih prostora od strane Otomanske imperije, što je uslovilo islamiziranje dijela stanovništva. Tako, pored rimokatoličke i pravoslavne, dobijamo i islamsku vjeru kao bitnu odrednicu u borbi između tri carstva - otomanskog, austrougarskog i ruskog. Bez obzira što su se sva ta carstva urušila, iza njih su ostala dva trajna nasljeđa koje geopolitika visoko rangira, a to su: interes kao trajna kategorija i sjećanje kao duhovna, moralna i kulturološka kategorija kojom se opravdava pravo na ono prvo nasljeđe. U sociologiji i pravu se te sile nazivaju silama torzije, ali sve te sile naspram sebe imaju i sile retorzije. U našem slučaju to su bile one sile koje su željele oslobađanje južnoslavenskih naroda od zavojevača, te ujedinjenje istih. Javnosti je poznato da se taj proces završio 1918. godine ujedinjenjem naroda u prvu zajednicu južnoslavenskih zemalja, pa neću govoriti o političkim, pravnim, vojnim i etičkim aspektima tog procesa, već ću ukazati na jednostavan zaključak - oni koji su bili najbolji u našim etnosima stvorili su državu koja se kod većine njenih građana doživljavala i kao lična sreća. Navešću samo nekoliko stavova koje su, tim povodom, izgovorili ti naši najbolji:

- Jovan Cvijić, geograf i etnograf, dokazivao je da je dinarski kompleks na Balkanu geografska cjelina sa homogenom etničkom strukturom izmiješanih Srba i Hrvata. Taj stav je zastupala uticajna naučna elita poput: Stojana Novakovića, Jovana Skerlića, Vatroslava Jagića, Tome Maretića, Frana Supila i mnogih drugih;

- Dimitrije Mitrinović, saborac Jovana Cvijića i Svetozara Markovića, koji je spajao filozofski pozitivizam i umjetnički ekspresionizam u humanističkoj sintezi slobode, tvrdio je da naš budući jugoslovenski socijalizam treba da bude liberalan, demokratski i individualistički;

- Frano Supilo o Srbima i Hrvatima kaže da su i jedni i drugi isto, a opet nisu isto, ili neće da budu isto, te silom okolnosti jedan drugom mogu postati najopasnijim neprijateljem;

- Na pitanje Pavla Popovića, jednog od prvaka napredne inteligencije tog vremena, upućeno Ivanu Meštroviću, da li je on Srbin ili Hrvat, Meštrović mu je aprila 1915. godine odgovorio: „Ja sam Srbo-Hrvat“.

Inače, Meštrović je sva svoja pisma upućena Srbima, kao znak uvažavanja, pisao ćirilicom.

Uloga intelektualaca

Tokom balkanskih ratova, te tokom Prvog svjetskog rata, ideju su pokretali i razvijali intelektualci iz redova mlade buržoazije i redova prosvijećene inteligencije. Valja napomenuti da su tadašnji intelektualci imali završene visoke škole, ali su naglašeno imali političku i svaku drugu kulturu, dok su u kasnijem dobu jugoslovenskog trajanja inicijativu počeli preuzimati i poluintelektualci koji su imali završene visoke škole, ali su mnogi od njih parazitirali na nacionalizmu. Po pravilu, bili su bez dovoljno političke i svake druge kulture. Naslutio je to i Ivo Andrić još 1919. godine pa je upozorio da je stvaranje Jugoslavije šansa za Srbe i da oni treba da završe kobnu liniju svoje historije i da prestanu da se neprekidno kreću između klanja i oranja. I Dimitrije Tucović je upozorio srpsku vladu da ona ne bi smjela da vodi zavojevačku politiku prema, kako on kaže, arbanaškom narodu zbog čega je teško očekivati normalno stanje.

Najkraće rečeno, mudriji, obrazovaniji i pošteniji ljudi južnih Slavena su bili i sanjari i vizionari. Zato ne treba da čudi emotivno oduševljenje reis-ul-uleme efendije Čauševića i nadbiskupa Sarajevskog Ivana Šarića iskazano prema kralju Aleksandru u Sarajevu, septembra 1920. godine.

Geopolitičke igre

Geopolitičke igre oko južnoslavenskih prostora na Balkanu nikada u istoriji nisu prekidane. Kraljevinu SHS, tj. jugoslovensku zajednicu, prve su legitimisale SAD, Velika Britanija i Francuska, dok je Rusija uvijek zagovarala da je stvaranje Velike Srbije bolje rješenje za srpski narod.

U tom kontekstu treba gledati i na odnose crkava prema Kraljevini SHS. Klerikalni krugovi Rimokatoličke crkve u Hrvatskoj su bili protiv građenja jugoslovenske ideje u čitavom njenom trajanju, dok ruska mitomanija nije napuštala redove SPC, čak i u onom vremenu kada je boljševička vlast u Sovjetskom Savezu satirala Rusku pravoslavnu crkvu.

Geopolitičke ciljeve velikih geopolitičkih igrača valja otkrivati i preko djelovanja terorističkih organizacija na našim prostorima, prvenstveno onih koje su imale vezu sa „Crnom rukom“, „VMRO“, te ustaškom organizacijom.

Ako jedna naučna studija iz novijeg vremena otkriva da Srbi i Hrvati imaju 98% istog, sličnog i zajedničkog, onda se postavlja pitanje ko je toliko moćan da odnose između ova dva naroda često održava na nivou nepodnošljivosti. Odgovor je vrlo jasan - to rade nacionalisti iz redova oba ova naroda, klerikalci, a vrlo često i geopolitički igrači. Uvijek je kod srpskog etnosa izgledalo da jedni Srbiju brane od Jugoslavije dok drugi Jugoslaviju brane od Srbije. Isti zaključak je važio i za Hrvate i za Hrvatsku.

Jugoslovenstvo

Vudro Vilson, predsjednik SAD, je još 1918. godine upozorio kralja Aleksandra da će Jugoslavija imati dobru budućnost samo pod uslovom da se uspije formirati jugoslovenska nacija bez uskraćivanja pojedinačnih nacionalnih sloboda. U protivnom, ona će stalno biti u riziku od srpskog i hrvatskog nacionalizma.

Jugoslovenstvo nije uspjelo u Kraljevini Jugoslaviji, prvenstveno zbog težnje da se srbiziraju drugi narodi, ali se počelo i te kako razvijati u SFRJ zbog višeg stepena poštivanja prava drugih naroda. Na popisu stanovništva 1971.godine 1,3 % građana se izjasnilo Jugoslovenima da bi taj procenat 1981.godine porastao na 5,8%. I zaista, jugoslovenstvo je počelo da se doživljava kao dar slobode bez odricanja od svoje nacionalne pripadnosti.

Jedan od primjera za to je izjašnjavanje Josipa Broza Tita i Jovanke Budisavljević prilikom njihovog sklapanja braka: on Hrvat i ona Srpkinja, a oboje Jugosloveni. Brojka od preko milion i dvjesta hiljada mješovitih brakova u SFRJ ukazuje na etički, sociološki, psihološki, te na politički karakter jugoslovenskog društva. Taj broj mješovitih brakova je činio preko 20% ukupno sklopljenih brakova, dok se na posljednjem popisu stanovništva u SFRJ 1.204.801 građanin izjasnio kao Jugosloven što je činilo preko 6% ukupnog stanovništva. Ovaj odnos ukazuje da su se građani u bračnoj zajednici, kao gornjem odnosu zajedništva, mogli slobodno nacionalno izjašnjavati kako su god željeli. Smrću Josipa Broza Tita, kao pomiriteljskog nacionalnog uzora, Jugoslaviji je krenulo po zlu.

Da bismo pravilno razumjeli geopolitičke procese na našim prostorima, valja apostrofirati još dvije činjenice. Prvi svjetski rat se suštinski može okarakterisati kao osvajački, dok je manjim dijelom bio oslobodilački. Drugi svjetski rat je u početnom periodu takođe imao karakter osvajačkog, ali je u drugom dijelu biće oslobodilačkog bilo preovlađujuće. Pod pojmom oslobodilački ne treba posmatrati samo oslobađanje teritorije nego osvajanje svih vrsta sloboda: nacionalnih, socijalnih, vjerskih, ljudskih, građanskih…, što je otvorilo proces “jugoslovenizacije” južnoslavenskih naroda, baš kao što je Vudro Vilson otvorio “amerikanizaciju” doseljenih naroda na prostor današnjih SAD.

Razbijanje Jugoslavije

Blokovske podjele poslije Drugog svjetskog rata još su više zaoštrile geopolitičku borbu oko našeg prostora. On se mogao odbraniti jedino adekvatnom državnom politikom koja je trebalo da bude i vidljivija i superiornija od politika novogeopolitičkih zagovarača. SFRJ je takvu politiku pronašla u politici nesvrstanosti. Ona, ne samo da je bila politika u odbrani naše države, nego je postala superiornija i od onih blokovskih.

Ali, nakon smrti Josipa Broza Tita oni unutrašnji faktori razbijanja Jugoslavije postajali su sve vidljiviji. Oni su se ogledali kroz zagovaranje opcija da nacije ne mogu živjeti zajedno, te da iste treba razdvojiti milom ili silom. Na društvenu i političku scenu stupili su poluintelektualci, a u suštini primitivci kod kojih: zloupotreba prošlosti postaje obilježje njihovog političkog djelovanja; nacionalne slobode oni isti objašnjavaju sa nacionalističkih pozicija; kod njih je izjednačavano srpstvo i jugoslovenstvo; kod onih drugih je oživljavan ambijent iz vremena stvaranja NDH, a taj ambijent je ambijent ratnog meteža i strahova, itd. i tome slično. Tada se zaboravljaju misli onih najboljih koji su stvarali Jugoslaviju i onih koji su u Drugom ratu branili Jugoslaviju, poput Vladimira Nazora koji u Glini februara 1944. godine, na pitanje zašto je otišao u partizane, kaže: ”Potaklo me je nečovječno proganjanje i istrebljivanje Židova koji su ljudi kao i mi, te zlostavljanje i klanje Srba koji su nam braća po krvi i s kojima skupa živimo ima već toliko vijekova”. U suštini, pod zastavom stranačke “demokratije”, ostaci poraženog fašizma, kleronacionalizma, te kvislinško-kolaboracionističkih snaga, otvorio se proces antijugoslovenstva, a sve pod tobožnjom borbom protiv komunističkog sistema, koji u SFRJ nije ni postojao.

Da li je Drugi svjetski rat za jugoslovenske narode završen uspješno? To treba posmatrati kroz dvije vizure. Prvo, nastupio je pedesetogodišnji mir što je najduži period mira za sve jugoslovenske narode u njihovom istorijskom trajanju i sa najbržim stepenom ekonomskog razvoja, razvijanjem narodne sloge i najvišeg ugleda u svijetu u njihovoj istoriji. Druga vizura je ona koja pokazuje - ko su bili glavni razbijači te uzorne države. Nije teško zaključiti da su to bili biološki i ideološki nasljednici kvislinških i kolaboracionističkih snaga iz tog rata. To jesu bile poražene snage, ali one nisu odustajale od svoje ideologije pa su vrebale pogodan momenat za osvetu. I dočekale su.

Međunarodni faktor nije bio osnovni faktor u razbijanju SFRJ. Naprotiv, relevantni međunarodni subjekti su činili napor da se Jugoslavija očuva i da se razvije po najboljim evropskim standardima. Priliku za osvetu i razbijanje Jugoslavije su dočekali ostrašćeni nacionalisti i šovinisti, ostrašćeni klerikalci, pohlepnici za moći vlasti i novca, te svakojako kriminogeno podzemlje i nadzemlje. Za ostvarivanje njihovih ciljeva pogodovala su im nekompetentna civilna i vojna vođstva koja nisu znala (ili nisu htjela da znaju) osnovne postulate u rukovođenju državom. O tim postulatima Josip Broz Tito je često naglašavao sljedeće: „Spoljnje sile će se prema SFRJ ponašati u skladu sa svojim ciljevima, međunarodnim uslovima i u skladu sa našom unutrašnjom stabilnošću. Spoljnji faktor se neće uplitati u naša unutrašnja pitanja sve dotle dok državno vođstvo bude vladalo situacijom u skladu sa interesima zemlje i zahtjevima vremena“. Zato se ne mogu prihvatiti stavovi onih koji se stalno pozivaju na spoljni faktor koji je (po njihovom tumačenju) bio osnovni faktor u razbijanju države. Jer, da je to bio osnovni faktor razbijanja onda bi došlo do još veće homogenizacije i združivenja svih snaga države u njenoj odbrani, a ne bi se desilo sve obrnuto.

Za razliku od procesa stvaranja Jugoslavije, kada su incijativu imali oni najbolji među nama, u razbijanju Jugoslavije inicijativu preuzimaju oni najgori. Oni su zaboravili da su baš Srbi i Hrvati bili podanici dviju imperija, ali i jedni i drugi su neprekidno bili poligon za onu treću. Time se otvorio geopolitički prostor za oživljavanje imperijalnih težnji, ali danas sa drugačijim i suptilnijim geopolitičkim sredstvima.

Srbija je u Jugoslaviju unijela državu, monarhiju i pobjedničku vojsku, a što ostali nijesu. Zbog toga je Srbija uvijek polagala “pravo” na centralizam, što je bila prepreka demokratskom razvoju. Borba između centralizma i federalizma bila je konstanta u čitavom trajanju svih Jugoslavija, a najveći generator tih sukoba prvenstveno je bila Srbija. Pod plaštom odbrane Jugoslavije ona je suštinski nastojala da stvori neki oblik Srboslavije. Centralizam i unitarizam su bili konstanta njene politike u cjelokupnom trajanju Jugoslavije, pa i poslije njenog razbijanja, što danas predstavlja veliki rizik po samu Srbiju.

Otvoren put za geopolitičke igrače

Razbijanjem SFRJ, pa sve do danas, u svim novonastalim državama se uvećavaju nepravde svih vrsta. Danas, pretežno mladi ljudi odlaze iz svoje zemlje sa porukom da se nikada više neće vratiti. I to otvara put geopolitičkim igračima za okupaciju ovoga prostora, ali sada drugačijim sredstvima.

Na početku sam naglasio da se težište geopolitičkih igara premješta sa državnog ili onog velikodržavnog interesa na onaj lični, prvenstveno u cilju bogaćenja. Glasna priča o državnim interesima najčešće je pokriće za onaj drugi tj. lični interes. Proces globalizacije ide daleko brže negoli što su to priželjkivali njeni strastveni zagovornici. Taj proces ulazi u fazu nekontrolisanog.

Mogu se izvesti četiri zaključka koji imaju geopolitički značaj: prvo, nove tehnologije su cjelokupnom čovječanstvu planete učinile dostupnim sva civilizacijska dostignuća u svim oblastima; drugo, dostignuća u oblasti demokratije i vladavine prava intrigantna su svima, bez obzira na njihovu stvarnu vrijednost; treće, nekada su nam uzori za bilo šta bili negdje u našem vidokrugu, dok se uzori danas nalaze na velikim distancama izvan našeg vidokruga, a društvene mreže postaju sredstvo u tome; i četvrto, nuspojave globalizacije se brže od bilo čega drugog i proširuju i uvezuju, a one su: a) organizovani kriminal i korupcija sa mafijama kao svojom vojskom, b) neoliberalizam kao opaki oblik fašizma, i c) naoružani vjerski fanatizam.

Nuspojave globalizacije kao cunami ruše svjetski poredak. Evropa je ukliještena između njih pa više od ostalih prostora trpi udare istih. Korporativni gigantizam operativno prerasta u najjaču snagu društvene destrukcije. Jedan od dokaza za ovakvu tvrdnju možemo naći u sljedećim činjenicama: nikada ljudsko društvo nije bilo na ovako visokom tehničko-tehnološkom i ekonomskom nivou razvoja; nikada u istoriji ljudskog društva nije bilo manje međudržavnih ratova kao što je slučaj u današnjem vremenu; i nikada čovjek - pojedinac nije bio ugroženiji nego što je ugrožen danas, a da sam ne zna od koga je ugrožen. To je dokaz da su današnji problemi ljudskog društva, prvenstveno, sistemske prirode.

Balkan može biti štit Evrope

Balkan je kroz istoriju najčešće bio i uzrokom i povodom evropskih lomova. Ukoliko se u evropskoj administraciji shvati da upravo balkanski štit može biti najjača brana u odbrani Evrope, onda rješenje problema postaje izgledno. Taj štit je moguće izgraditi samo pod uslovom da se shvati da su srpsko-hrvatski i srpsko-albanski odnosi do sada bili destruktivni faktor u regionu, a da je nužno izgraditi srpsko-hrvatsko i srpsko-albansko prijateljstvo kao noseću gredu balkanskog štita Evrope.

Od institucija i zvaničnika EU se očekuje da budu senzibilniji prema onim političkim snagama na ex-Yu prostoru koje su izrasle na antifašizmu i koje decenijama čuvaju tu najveću evropsku vrijednost, ali ujedno da oni budu oprezniji i stroži prema onim političkim snagama koje rehabilitacijom kvislinških i kolaboracionističkih snaga nastoje da povampire aveti fažizma. To je osnovni preduslov za pomirenje naroda na ex-Yu prostoru. Tek tada će biti moguće odmaknuti geopolitičke igrače od našeg prostora i tek tada će Yugoregija, kao okosnica Balkanske regije, biti prostor primjeren Čovjeku. Yugoregija (koju javno zagovaram punih 18 godina), siguran sam, postaće naša realnost. Tada ćemo moći potvrditi da jugoslovenska ideja nikada nije bila utopija nego je bila vizija koja će se u skoroj budučnosti i potvrditi. U to sam više nego siguran.

Autor je general avijacije u penziji i analitičar geopolitike

Tekst predstavlja izlaganje autora na okruglom stolu povodom obilježavanja 100. godišnjice stvaranja Jugoslavije, održanog u okviru Avnojevskog foruma “Josip Broz Tito“, Beograd, 6. i 7. 12. 2018.

( Blagoje Grahovac )