Ograničena evropeizacija Balkana

Među akademijom i političkim zvaničnicima EU postoji generalno prihvaćeno mišljenje da je proces evropeizacije država Zapadnog Balkana (ZB) postao mnogo izazovniji, zahtjevniji i kopleksniji nego što je to bio slučaj sa zemljama Centralne i Istočne Evrope (CIE). Za razliku od istočnog proširenja, koje predstavlja uspješnu spoljnu politiku EU, ZB se suočava sa velikim brojem ozbiljnih prepreka, unutrašnjih i spoljnih, koje u velikoj mjeri sprečavaju glatku reformu političkih, ekonomskih i socijalnih sistema. Istorijsko nasljeđe, etnička i religijska netrpeljivost, pitanje granica, secesionistički pokreti, ograničena državnost, slabi državni kapaciteti, klijentelizam, korupcija, organizovani kriminal i nefunkcionalna ekonomija, samo su neki od problema koji sprečavaju razvoj država ZB. Posljedično, ovi očigledni unutrašnji politički i socio-ekonomski problemi u dovode u pitanje mir, stabilnost i bezbjednost regiona, otvarajući mogućnost EU da se aktivnije uključi u proces građenja konsolidovane demokratije i razvoja liberalne ekonomije država ZB.

Literatura o evropeizaciji demonstrira ozbiljnu zabrinutost u vezi sa budućnošću država ZB u EU, prevashodno zbog limitiranost uticaja Unije na domaće političke promjene. Iako je EU još tokom XX v. usvojila niz strateških dokumenata (PSP) kojom se potvrđuje perspektiva članstva zemalja ZB, stiče se utisak da ove spoljne incijative nijesu našle pogodno uporište među zemljama regiona. Postavlja se pitanje šta je prepreka napretku regiona ZB u procesu evropskih integracija? U nastojanju da odgovorim na ovo pitanje, razlog stagnacije možemo posmatrati sa unutrašnjeg i spoljnjeg (EU) aspekta.

Sa unutrašnjeg aspekta, zemlje ZB pate od problema „ograničene državnosti“ (limited statehood) u različitim oblicima u zavisnosti od prirode političkog okruženja i sprovođenja unutrašnjh političkih procesa u zemlji. BiH i Kosovo se kontinuirano suočavaju sa problemom osproravanja suvereniteta, u unutrašnjem i spoljašnjem domenu, gdje problem etničke i vjerske netrpeljivosti, pitanje granica, secesionistički pokreti te osporavanje ustava značajno utiču na procese demokratizacije društva i usklađivanja sa EU pravilima i normama. Albanija, Crna Gora i Makedonija ozbiljno pate od problema slabih državnih kapaciteta, prevashodno zbog nedostatka neophodnih resursa (osoblja, eksperata i fondova) te institucionalno raširene korupcije i klijentelizma, dovodeći u pitanje tranformativnu moć uticaja EU kroz usklađivanje sa Kopengaškim kriterijumima i efikasnom implementacijom acquis communautaire. U Srbiji i Hrvatskoj, koje važe za zemlje konsolidovane demokratije, pitanje saradnje sa Hagom i nezavisnost Kosova bili su dominantno na listi prioriteta domaće političke agende, demonstrirajući nevolju ovih zemalja da nastave započete političke reforme i tako obrzaju proces pristupanja EU. Dakle, može se zaključiti da nivo ograničene državnosti utiče na dinamiku integracije ovih zemelja u EU, što se može i vidjeti u neujednačenom tempu država ZB u procesu ispunjavanja složenih sistema obaveza propisanih politikom proširenja EU. Izuzetak je vidljiv u slučaju Crne Gore, koja je i pored evidentnih nedostatka - institucionalnih, stručnih i adminstrativnih kapaciteta, veoma brzo napredovala na osnovu dva srećna faktora: status zemlje koja nije osporena sa unutrašnjeg ili spoljnog aspekta i konsenzusa među svim parlamentarnim političkim partijama o članstvu u EU.

Iako su ove zemlje postigle određeni napredak u procesu EI, razloge stagniranja možemo posmatrati i sa spoljnog aspekta gdje je EU demonstrirala određene nedosljednosti u kontekstu ispunjenja obećanja o budućnosti ZB u EU iz XX vijeka. Prvo, EU se dokazala kao neefikasni gradilac države (EU state builder actor) zbog nedostatka iskustva u procesu građenja države i društva, nedostatka jasnih kriterijuma u okviru acquis-a i vidljivih neslaganja koje postoje među institucijama i zemljama članicama, posljedično utičući na slab napredak država ZB u kontekstu difuzije EU pravila i normi, te demokratske transformacije države. Drugo, veoma kompleksan sistem politike uslovljavanja - „izrazito asimetričan i dijelimično hijerahijski odnos“, te teško usklađivanje sa EU normama i pravilima, nedvosmisleno utiče na zemlje ZB da stagniraju u procesu EI. Iako su zemlje ZB istakle članstvo u EU kao jedan od njihovih strateških prioriteta, „problem ograničene državnosti“ značajno umanjuje mogućnost za usklađivanjem sa Kopenhaškim kriterijumima i efektivnu primjenu acquis-a. Treće, u svjetlu posljednjih talasa politike proširenja (Bugarska, Rumunija, Hrvatska), među zemljama članicama EU postoji nedostatak konsenzusa o budućnosti dalje politike proširenja. Samim tim, mi smo u poziciji da govorimo o trenutnom zamoru od procesa proširenja (enlargement fatigue) među zemljama članicama što u krajnoj liniji utiče na nastavak demokratskih reformi u zemljama okruženja.

U skladu sa gore navedenim, spoljna snaga EU posebno u domenu zapadno-balkanske demokratske transformacije i konsolidacije, u velikoj mjeri će zavisiti od kredibilne prespektive članstva, jasno definisanih kriterijuma za usklađivanje sa EU normama i pravilima, te podupiranje liberalne ekonomije. Drugim riječima, EU mora nastupati fleksibilnije u procesu pristupanja, napuštajući politiku tvrdokornih definisanih pravila koje države ZB nijesu trenutno u stanju da ispune. U protivnom, nedosljedna upotreba politike uslovljavanja neće samo umanjiti tranformativnu moć EU u zemljama ZB, već će dovesti u pitanje kredibilitet i legitimitet EU kao normativnog aktera.

Autor je doktorand na Univerzitetu Masaryk i saradnik na programima u Centru za građansko obrazovanje (CGO)

vladimir.v@cgo-cce.org

( Vladimir Vučković )