Demaskiranje Mita o progonu: Ranohrišćanski politički marketing

(Mit o progonu: kako su rani hrišćani isfabrikovali priču o mučeništvu - The Myth of Persecution: How Early Christians Invented a Story of Martyrdom; Candida Moss; HarperOne, New York, 2014; 310 str.)

U ovoj dobro potkrijepljenoj i, sudeći prema kritikama i iz nekih pro-hrišćanskih publikacija, bitnoj knjizi, Kandida Mos, profesorica novog zavjeta i ranog hrišćanstva na Univerzitetu Notr Dam, pokazuje da se tradicionalna istorija hrišćanskog mučeništva nalazi u velikoj zabludi. Hrišćani, kao što se odvajkada vjerovalo, nisu bili vječito proganjani i ubijani od strane Rimljana.

Zapravo, vrlo mali broj hrišćana je uopšte izgubio život u tim okvirima, a ono malo što i jeste, ubijeni su zbog onoga što danas nazivamo političkim razlozima. Jer, kako naglašava Mosova, postoji razlika između progona i gonjenja. Onaj ko progoni određuje predstavnicima specifične grupacije nezasluženu kaznu zbog puke pripadnosti toj grupi, dakle bez ikakvog motiva. Dok onoga koga gone, vlasti žele da uhvate iz razloga što je dotični prekšio zakon, bez obzira koliko ta krivica bila nepravična.

Kao što se vidjelo iz knjige Keren Armstrong, Polja krvi, o kojoj je nedavno pisano u ART-u, ovo pitanje je i te kako komplikovano zato jer u drevnom svijetu politika i religija nisu bile suptilno podijeljene, ali i zbog toga što sloboda religije nije bila neotuđivo ljudsko pravo.

Mit o progonu prikazuje sasvim drugu sliku: on pretpostavlja da druga demonski inspirisana partija namjerno i konstantno napada crkvu. Izuzev toga što predrasude prema hrišćanima jesu bile raširene, progon hrišćana je bio rijetkost i ograničen samo na nekoliko godina.

Autorka se ovdje, nažalost, mnogo ne zadržava na Neronu za kojeg je vezana konvencionalna istina da je 64. godine hrišćane okrivio za veliki požar u Rimu i time začeo njihovo masovno satiranje. Taj progon je ujedno uzet i kao blagovremeni temelj hrišćanskog mučeništva gdje su, par godina docnije, stradali apostoli Petar i Pavle.

S druge strane, klasicista Brent D. Šo je u prinstonskom Žurnalu za rimske studije, svoj tek objavljeni esej "The Myth of the Neronian Persecution", zbog pijetetnih akademika, namjerno nazvao provokativnom hipotezom. On je lako došao do zaključka da, osim Tacita (prošaranog jednom šturom, ali veoma prikladnom hrišćanskom interpolacijom), nijedan rimski istoričar tog razdoblja, u kontekstu velikog požara u Rimu, nije pomenuo bilo kakvo raspinjanje na krst, a nekmoli hrišćane. Bolje reći, hrišćani tada nisu bili ni sekta. Tu istinu je lako spoznati, ali ju je i danas očito vrlo teško priznati.

Na rimskoj strani postoji vrlo malo istorijskih i arheoloških dokaza o sveopštem progonu. Onamo gdje imamo dokaze - iz III vijeka - uopšte nije jasno da li to Rimljani specifično udaraju baš na hrišćane.

Prema Mosovoj, čak je i tzv. decijanski progon (edikt Trajana Decija) iz 250.g. više donešen zbog političke uniformnosti nego zbog anti-hrišćanskog sentimenta. Na kraju, apsolutno ništa u dokazima oko Decijinog zakonodavstva doslovce ne pominje hrišćane. Prije Decija, progon hrišćana bio je sporadičan, a podsticali su ga lokalni zvaničnici, sitna ljubomora i regionalne brige.

Hrišćanske interpretacije okolnosti uglavnom se ne podudaraju sa političkom i društvenom stvarnošću tog doba: na tu sektu se jeste gledalo posprdno i s prezirom, i katkada su ubijani baš iz tog razloga, jedino što oni nisu bili predmet nezaustavljivog progona.

Najviše dokaza o mučeničkim aktima ranih hrišćana ipak dobijamo od crkvenih istoričara, koji su pisali o njima mnogo vremena pošto su se navodno odigrali. Problem s ovim opšteprihvaćenim stradalničkim pričama, bio je takav da je u 17. v. holandski jezuita, Heribert Rosvejde, odlučio da sortira manuskripte o ranim mukotrpnicima, vremenom taj obimni projekat prepustivši ambicioznom svešteniku Džonu Bolandu.

Bolandisti su u naredna tri vijeka, po principu akademskog tranžiranja, radili na pripremi korpusa hagiografske literature o svecima, koji se naposljetku sveo na 68 ogromnih tomova tekstova i komentara o Hristovim stradalnicima. Od tih 68 tomova, oni sami su došli do zaključka da je tek šačica napisanih priča istorijski pouzdana. Ostatak njih je bio detaljno prekrajan ili, prosto, isfabrikovan.

Problem postaje akutniji ako pogledamo drevne dokaze o mučeništvu. Hrišćani, a naročito rani hrišćani, vole da misle o svojoj patnji da je osobita, premda je ta filozofija samožrtvovanja i "dobre smrti" stotinama godina ranije bila opšteprihvaćena među starim Grcima, Rimljanima i Jevrejima. Na činjenicu da su rani hrišćani bili voljni da umru zbog onoga u što vjeruju, i u današnjoj se istoriografiji gleda kao na znak inherentne istine u hrišćanskoj poruci. Takvo vjerovanje čak ni u modernoj eri nipošto nije umanjilo vlastiti intezitet.

I pored mirijade davnašnjih djela mučeništva, hrišćansko je posebno iz naizgled logičnog razloga što teolozi/istoričari znaju da grčki termin "martir" (prvobitno značenje: svjedok) nikada prije nije bio prišljamčen starogrčkim herojima; a i zato što, u vezi s dotičnima, poslije smrti stradalnika nije postojao nikakav sistem posthumnih nagrada.

Istorija, međutim, govori drugačije. Uzmite priču o Makabejcima. Tu je čak i posthumna restauracija tijela vezana za biblijsku ideju o božijem stvaranju. Stoga izgleda da rješenje ove dileme prosto leži u činjenici da su hrišćani prvi upotrijebili taj termin za svoje mučenike - i ništa više.

Očigledna paradigma ovakve tvrdnje jeste Isusova smrt u nadasve kontradiktornim jevanđeljima. Iz jednog jevanđelja u drugo, Isusovo ponašanje se izričito mijenja, te on svaki put drukčije reaguje na iste tragične događaje.

Kod "Marka" je Isus pretjerano emotivan i izgubljen čovjek, pa njegov očaj postaje još grozničaviji tokom same smrti; riječima teologa i nobelovca, Alberta Švajcera, Isus tu zvuči kao da ga "melje točak istorije". No, ako zamislimo sebe u koži onog vremena, negdje iza nas skoro da možemo čuti Ahila kako se cereka na uštrb svekolike teatralnosti date scene.

I baš zarad toga, zbog Isusove "pretjerano ljudske strane", svako drugo jevanđelje - "Matejevo", "Lukino" i "Jovanovo" - svjesno se trudi da umanji energičnost Isusovog emotivnog nespokoja. Sve dok taj prvi mučenik napokon ne prihvati smrt poput jednog grčkog stoika, kao nešto neizbježno, kao što to, na primjer, isti čini kod "Luke".

Kandida Mos pruža jedno od plauzibilnijih objašnjenja o tome kako "Luka" pokušava da prikaže Isusa kao drugog Sokrata, tako da sada njegova smrt izgleda kao forma filozofskog mučeništva, poistovijećena s drevnim viđenjem smrti u generalnom pogledu. Lukin Isus najedanput postaje u mnogome privlačniji grčko-rimskoj publici, pa ovo očevidno docrtavanje garantovano ne odmaže "Luki" (kad je u jedno doba rane crkve to bilo najpopularnije jevanđelje) da pridobije nove preobraćenike iz redova pagana.

I da ne bi bilo zablude oko moguće anatemizacije, to Mosova samo ponavlja ono što su prvi hrišćanski oci već pisali o Isusu, poput Svetog Apolonija.

Akademici uglavnom pretpostavljaju da je "Markovo", kao najranije napisano jevanđelje i s najprostijom naracijom, najbliže stvarnim događajima. Iz ovoga proističe da je "Luka" više bio zainteresovan da Isusa načini odvažnijim u smrti nego da pribjegne standardnom prepričavanju istih događaja. Dakle, kao i kod Tacita, i ovdje je nesumnjivo u pitanju posao tekstualnog prekrajanja - samo u daleko većim razmjerama.

Drugim riječima, ne radi se o tome što je autor "Jevanđelja po Luki" mislio da Isus ima nedostataka, nego će prije biti da je smatrao da "Markova" verzija događaja u potpunosti ne zadovoljava lik tragičnog protagoniste kojeg on ima na umu za svoju fikciju.

( Ratko Radunović )