Stogodišnjica Mojkovačke bitke: Viteški poraz u pobjedi

Bitka na Mojkovcu u Prvom svjetskom ratu, koju je crnogorska vojska vodila 6. i 7. januara 1916. godine protiv austrougarskih jedinica, daleko nadmoćnijeg i opremljenijeg neprijatelja, po mnogo čemu je jedinstvena u istoriji crnogorskog ratovanja, kako po blistavoj i zadivljujućoj pobjedi tako i po tragičnosti koju su nekoliko dana kasnije, po nekoj ironiji sudbine, doživjeli i ta pobjednička vojska, i njena država, i narod.

Bila je to „pirova pobjeda“, nakon koje je pobijeđeni savladao pobjednika i nametnuo mu teško dvogodišnje ropstvo, koje se pristojnije naziva okupacijom.

Mojkovačka bitka, ili boj samo je završni čin Mojkovačke operacije, koja obuhvata događaje na Sandžačkom ratištu od 22. novembra 1915. do 18. januara 1916. godine, u kojima je učestvovala crnogorska Sandžačka vojska, na čelu sa proslavljenim komandantom, divizijarom i serdarom Jankom Vukotićem, štiteći odstupnicu srpskoj vojsci, koja se, da ne bi bila opkoljena i uništena, povlačila preko Kosova, Peći, Andrijevice i Podgorice prema Skadru i albanskim lukama na Jadranu i našla utočište kod saveznika.

Crnogorska Sandžačka vojska, koja je činila dvije trećine oružanih snaga Crne Gore, časno je ispunila svoj ratni, saveznički zadatak, ali je bila perfidno prevarena i izdana od istih tih saveznika.

Zna se da je, pod ruskim pritiskom i ostalih saveznika, kralj Nikola morao da u štab Vrhovne komande primi, zarad zajedničkih operacija, srpske oficire i tako je sudbinu svoje vojske i svoje zemlje stavio u tuđe ruke.

Za načelnika štaba je krajem avgusta 1914. postavljen general Boža Janković, a nakon njegove ostavke, sredinom 1915. godine, generalšabni pukovnik Petar Pešić, koji je svoj posao obavljao nečasno i na štetu Crne Gore. On je namjerno, smišljeno i sistematski radio da crnogorsku vojsku, po sopstvenom priznanju, „dovede u očajan položaj“, da ona kapitulira i da je diskredituje u očima saveznika. Pored državnog vrha Kraljevine Crne Gore, na čelu sa kraljem Nikolom, koji je krivac bez krivice, kao u antičkim tragedijama, pukovnik Petar Pešić je, po sudu objektivnih istoričara i učesnika u ratu, glavni i najveći krivac za slom Crne Gore početkom 1916. godine, radeći u ime srpskih velikodržavnih i velikonacionanih ciljeva i navodnog ujedinjenja.

Ali, neće biti da je Petar Pešić sve to radio bez znanja i blagoslova srpskog državnog i vojnog vrha: regenta Aleksandra Karađorđevića, predsjednika Vlade Nikole Pašića i načelnika srpske Vrhovne komande generala i vojvode Radomira Putnika, tako da sve pohvale, divljenje, zahvalnost i priznanje crnogorskoj vojsci i serdaru Janku „da su se više nego odužili Srpstvu“, sa njihove strane zvuče krajnje licemjerno. Jer, to je Srpstvo, kao hobotnica, kanibalski progutalo i i vojsku i Crnu Goru.

O Mojkovačkoj bici za posljednjih sto godina pisano je puno, objavljene su knjige, naučne studije, upriličeni naučni skupovi i proslave, održane svečane akademije itd. Mojkovačka bitka je ušla i u publicistiku i u literaturu. Ljubo Anđelić i Jevrem Brković objavili su knjigu povodom pedesetogodišnjice Mojkovačke bitke pod naslovom „Mojkovačka vrata“. Ćamil Sijarić je napisao roman „Mojkovačka bitka“. Ona je kao tema ušla i u romane Mihaila Lalića i Milovana Đilasa. Međutim, sve do danas ostale su brojne nedoumice i otvorena pitanja u vezi sa Mojkovačkom bitkom (ili bojem) 6 i 7. januara 1916. godine.

Glavno pitanje je: da li je Crnogorska vojska trebalo da primi tu bitku, njen komandant serdar Janko Vukotić, odnosno da li je uopšte trebalo da dođe do Mojkovačke bitke, kada se u njenom najvećem jeku srpska vojska u povlačenju, čiju je odstupnicu štitila crnogorska Sandžačka vojska, nalazila na putu od Podgoriice za Skadar?! Ili posljednje jedinice od Andrijevice prema Podgorici?!

U istoriji nema vajkanja: dogodilo se onon što se dogodilo a ne, kako kaže Aristotel, što se moglo dogoditi. Na istoričarima i drugim istraživačima je da utvrde istorijsku istinu. Današnji naši istoričari uglavnom se prema ovom istorijskom događaju odnose u duhu one Ezopove basne o lisici i kisjelom grožđu: kao da se vajkaju i pitaju - da li je problem u lisici ili u grožđu.

Ono što je izvjesno jeste da je načelnik crnogorske Vrhovne komande srpski oficir Petar Pešić, u interesu srpske Vrhovne komande i državnog vrha, u toku povlačenja crnogorske Sandžačke vojske ka Tari i Limu, sredinom decembra 1915, poslao serdaru Janku Vukotiću naređenje u kome, između ostalog stoji: „Izdajte najstrožije i najenergičnije naređenje da se naši položaji na Tari imaju braniti najodsudnije i do poslednjeg čoveka“. Znači, do posljednjeg Crnogorca! Kao odgovoran oficir, serdar Janko je to morao prihvatiti, ali je kao komandant i vojskovođa ispoljio izuzetnu sposobnost komandovanja i odlučivanja.

Crnogorska Sandžačka vojska časno je ispunila svoj ratni, saveznički zadatak, ali je bila perfidno prevarena i izdana od istih tih saveznika

Kao uvod u Mojkovačku bitku bile su borbe Kolašinske brigade 17. i 23. decembra sa nadmoćnijim snagama 62. austrougarske divizije, koja je izvršila dva napada na mojkovačke položaje, ali su njeni juriši bili odbijeni. Tada su Crnogorci prešli u protivnapad, nakon čega se neprijatelj povukao, ostavljajući preko 500 poginulih, 100 zarobljenih vojnika i jednog oficira.

Mojkovačka bitka 6. i 7. januara odigrala se pod vrlo teškim okolnostima, u surovim zimskim uslovima. Usamljeni, inokosni crnogorski ratnici jedini su na cijelom Balkanu davali otpor neprijatelju, opijenom dotadašnjim uspjesima, koji je nastojao da sastavi obruč oko usamljene crnogorske vojske.

Na mojkovačkom pravcu nastupale su 53. i 62. austorugrska divizija. One su već 5. januara napale trupe Prve sandžačke divizije na mojkovačkim položajima. U tome napadu 205. austrijska brigada general-majora Rajnela „probila“ je front Prve sandžačke divizije i zauzela vrlo važne tačke otpora - Bojnu Njivu i Uloševinu. Trupe Osmog austrijskog korpusa potisnule su Vasojevićki i Čakorski odred ka Andrijevici i Beranama. Kod Berana se, istovremeno, od 5. do 10. januara 1916. vodio žestok boj.

Prema lijevom krilu Sandžačke vojske - Tarskom odsijeku, nalazile su se tri austrougarske jedinice. Uz to, ni priroda nije bila naklonjena. Nakon tromjesečnih borbi, marševa i pogibija, borce gole, bose, gladne, fizički iscrpljene, a neveselo zapitane šta će biti sa njima, zemljom i narodom, čekala su planinska bespuća, smetovi snijega, magle i mećave.

Serdar Janko Vukotić nije gubio nadu i odlučio je da bitku prihvati i da je povede na istom položaju na kome je, nešto ranije, Kolašinska brigada vodila borbe - Mjedeno guvno - Razvršje - Bojna Njiva - ogranci planina, oko rijeke Tare i Lepenice. Taj položaj je predstavljao kapiju koja je zatvarala mojkovački tjesnac, odnosno dolinu Tare, pošto je kretanje preko surovih planina pod velikim snijegom bilo skoro nemoguće.

Od odluke serdara Janka zavisila je sudbina bitke - pobjeda ili poraz! Ta odluka se sastojala u tome da Prva sandžačka divizija, iz pasivne odbrane, 7. januara, u zoru, na cijelom frontu pređe iz odbrane u napad i, koristeći momenat iznenađenja, neprijatelju preotme inicijativu.

Vasilija Vukotić - Vrbica, kćerka serdara Janka i ordonans crnogorske Sandžačke vojske, u svojoj bilježnici je zapisala, nakon što je iz Kolašina s ocem i Štabom krenula prema Mojkovcu: „Polazi se na čuvenu Mojkovačku bitku. Noć je mračna i ledena, na hiljadu smo metara visine. To je na osvit 25. decembra (7. Januara 1916)... U samu zoru stigli samo na položaje zvane Donji Prepran“...

Na čelu Prve sandžačke divizije nalazio se brigadir Petar Martinović, sa štabom u Donjoj Štitarici; Drugi regrutski bataljon, pod komandom Dimitrija Redžića u Majstorovini, kao desno krilo; Uskočki bataljon, pod komandom poručnika Ljuba Poleksića, na Rakitu; Kolašinska brigada (pet bataljona), pod komandom komandira Miloša Medenice, na Razvršju i Mjedenom guvnu; Prvi regrutski bataljon, pod komandom poručnika Pera Đuraškovića, i treći regrutski bataljon, pod komandom kapetana Marka Samardžića, na lijevoj obali rječice Rudnice; Bjelopoljska brigada, pod komandom komandira Grujice Grdinića, na lijedoj obali Tare, od Polja do Dobrilovine; Artiljerija, četiri baterije poljskih i brdskih topova, na Mučnici i Prepranu; Drobnjački bataljon - divizijska rezerva, pod komandom kapetana Nikole Ružića u Gornjoj Štitarici.

Poručnik Jevto A. Ružić je dobio zadatak da, iz rezerve, sa tri čete drobnjačkog bataljona, zajedno sa Trećim regrutskim, što prije zauzeme Bojnu Njivu, kao najvažniju taktičku tačku mojkovačkih položaja. Počinje borba na život i smrt. U drugom jurišu Drobnjački bataljon je, uz velike gubitke, zauzeo Bojnu Njivu. U Mojkovačkoj bici, desno od Drobnjaka, Rovački bataljon je, uz velike žrtve, uspio da se „dočepa gole kose, koja se od Razvršja spušta ka Bojnoj Njivi“. Poginuo je komandir mitraljeske čete, kapetan Mrkoje Bećković. Bataljoni Kolašinske brigade, pod komandom Miloša Medenice, poslije nekolika juriša, odbacili su neprijatelja preko rijeke Lepenice, dok je Uskočki bataljon, pod komandom poručnika Ljuba Poleksića, na desnom krilu, uz teške gubitke, osujetio opkoljavanje Kolašinske brigade.

Vasilija Vukotić je takođe zapisala u svoj notes: „Koliko se toga dana vraćalo sa bojnog polja ranjenih Crnogoraca, uz mnoge od njih po neka žena, i na ženama se zapažahu ista ona gordost i dostojanstvo, kao kod muža joj, brata ili sina, kojega praćaše. A tek koliko ih se žalosnih povraćalo samih, ostavivši za sobom ono zbog čega su postojale i što su ljubile više od sebe. Jedna mi od takvih kaže: ’Što ćeš, sesto, znam rodio se da gine za obraz i Gospodara, ali muke su žive ovo pregoreti’...“ Kad je 10. januara 1916. godine, kod Berana, serdar Janko Vukotić dobio depešu da je Kuk na Lovćenu pao, odgovorio je: „Pošto je cijela Crna Gora Lovćen, borićemo se do posljednjeg.“

Pobjeda na Mojkovcu je kruna crnogorskih pobjeda u Prvom svjetskom ratu ali i žrtava koje je podnijela vojska, kako u zaštiti odstupnice srpskim jedinicama tako i u odbrani „mojkovačkih varata“, za čast crnogorskog oružja i odbranu od kleveta i klevetnika: Petra Pešića, dr Vladimira Ćorovića, dr Stevana Jakovljevića, dr Vladana Đorđevića i drugih, a slavu zadivljujućeg patriotizma i ljubavi prema slobodi i otadžbini.

Dok iz crnogorske vojske, uprkos očajnom stanju, tih dana niko nije dezertirao, iz srpske vojske se to činilo masovno, neprijatelju su se predavale cijele jedinice.

Ovdje nećemo navoditi licemjerne apoteoze crnogorskoj vojsci onih koji su krivi za njen i državni slom. Istoričar i rektor Beogradskog univerziteta dr Vladimir Ćorović je o učešću Crne Gore u Prvom svjetskom ratu napisao: „Crna Gora se za vreme ovoga sloma Srbije držala veoma bedno. Njena vojska se uopšte, za čitavo vreme ovoga rata, nije istakla nijednom sjajnom pobedom ... Jedna ružna ljaga u njenoj novijoj istoriji biće žensko upuštanje Lovćena, koji je ma da sa onako vladajućim položajem, zauzet od Austrijanaca, sa manje žrtava nego ma koje mačvansko selo“... Slično je pisao i dr Vladan Đorđević.

Ali dok je Petar Pešić klevetao crnogorske borce i širio intrige upravo onda kada su oni svojim životima, junaštvom i viteštvom, prevazilazili sebe i svoje pretke, u oreolu slave i mučeništva, priznanje je stiglo od neprijatelja za vitešku pobjedu u Mojkovačkoj bici. U knjizi „Posljednji rat Austoru-Ugarske 1914-1918“ (Beč 1933) piše: „Dne 6. januara 1916. došlo je do sudara na frontu grupe general-majora fon Rajnela... On je uz upotrebu svojih rezerava i pridošlih pojačanja jedva uspio da odbije protivnapad Crnogoraca, uz velike gubitke na obema stranama. Dne 7. januara Šesti pešadijski puk preduzeo je ponovni napad na jugoistočne visove Mojkovca, koji je bio zaustavljen jakim protivnapadom i koji je već oko podne odbačen od strane Crnogoraca, koji su širokim frontom prešli u opšti napad. Njihov glavni udarac bio je upravljen od Mojkovca prema severu (Bojna Njiva) protivu kraljevsko - carskog 40. pešadiskog puka i 205. austrijske brigade.

Samo upotrebom sviju raspoloživih snaga bilo je moguće da se Crnogorci, koji su mestimice već prodrli i ogorčeno se borili zadrže. Jaka snežna mećava i gusta magla otežavala je oficirima vođenje borbe. Sam brigadir lično, na čelu svojih zadnjih rezerava, pošao je u protivnapad i time spasio situaciju svojih trupa ... Za ovo delo general - major Vilhelm fon Rajnel odlikovan je krstom Marije Terezije vojničkog reda ... Na produženje napada nije se više moglo ni pomisliti ...“

Neprijateljski gubici na Mojkovcu iznosili su oko 2000 mrtvih i ranjenih, jedan zarobljeni oficir i preko 100 vojnika. Viši oficir Kornuga izvršio je samoubistvo zato što je pretrpio žestok poraz u početku bitke.

U prošlom vijeku su, u tri države, tri puta obilježeni jubileji Mojkovačke bitke: prvo, 31. avgusta na Cetinju, i 1. septembra na Mojkovcu, 1940. godine u Kraljevini Jugoslaviji; drugo, povodom pedesetogodišnjice, 30. oktobra 1966, u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, kada je otkriven i lijepi spomenik u čast junacima Mojkovačke bitke i svim crnogorskim borcima u Prvom svjetskom ratu; treće, u Mojkovcu je 6. januara 1996, u SRJ, obilježena osamdesetogodišnjica Mojkovačke bitke. Ove, 2015. godine, za njenu stogodišnjicu, valjda će biti upriličena dostojna proslava.

Cna Gora i Crnogorci ne slave poraze već pobjede. Bitka na Mojkovcu je ipak pobjeda a ne poraz, labudova pjesma klasične crnogorske vojske. Kasnije je nastupio viteški poraz u pobjedi, pred sopstvenim slomom i slomom države, za što crnogorska vojska nije kriva. Ona je svoju patriotsku i istorijsku dužnost časno ispunila. Ostala je dostojanstvena i u pobjedi i u porazu.

Kao samostalna, suverena, nezavisna i međunarodno priznata država Crne Gora treba da s pijetetom i dostojanstveno obilježi stogodišnjicu Mojkovačke bitke. Kraljevina Crna Gora nije potonula u vihoru svetskog rata, nego u Petrogradu, Beogradu, Nišu i Versaju.

Iako je apsurdno, Crnogorci u njoj nijesu branili sopstveno spasenje, spasavajući druge, nego svoj obraz i istorijsko dostojanstvo, ali i pravo na vaskrsnuće i budućnost. Mojkovački vitezovi danas počivaju u našoj memoriji, u oreolu istorijske slave, pod trnovim vijencem crnogorske sudbine, u crnogorskom panteonu.

Svjedočenje pukovnika Rihtera

Bivši austrougraski oficir, pukovnik Rihter, koji je kasnije primljen u vojsku Kraljevine SHS, u opisu Mojkovačke bitke veli sljedeće:

„Bio sam u svojstvu austrougarskog oficira na ruskom frontu (Karpati) i na italijanskom frontu (Soča). Sve te borbe ne mogu se uporediti sa bitkom na Mojkovcu. Hrabrost crnogorskog vojnika nema primera u istoriji ratovanja ni kod jedne druge vojske. Bilo je dana kada su pojedini položaji po nekoliko puta, jurišima, prelazili iz jednih u druge ruke. Tu ste mogli videti crnogorskog vojnika koji goloruk naleće na bajonet neprijatelja. Ta malobrojna, uz to primitivno naoružana crnogorska vojska zadržala je na mojkovačkom terenu daleko brojniju uz to moderno naoružanu austrijsku vojsku. Svaka stopa zemlje zalivena je njenom sopstvenom i njoj neprijateljskom krvlju. I svaki kvadratni metar zemlje bio je pokriven svojim i neprijateljskim leševima!“

Nenadmašive stranice u istoriji

Crnogorski ministar spoljnih poslova, dr Pero Šoć, u beogradskom listu Vreme, od 1. septembra 1940. godine, u tekstu pod naslovom „Mojkovački heroji“, rekao je sljedeće:

„Proslava 25-godišnjice Bitke na Mojkovcu ima veliki nacionalni i ljudski značaj. To je proslava čojstva i junaštva kao i trijumf pravde nad nepravdom, i istine nad neistinom. Neumitni sud pravde i prave istorije razagnao je maglu koja je vještački stvarana oko slavom uvjenčane crnogorske vojske i pregnuća... kad je bilo biti il’ ne biti, kad je nastupio najcrnji čas, kad je morao zavladati mrak, kad su i Srbija i Crna Gora imale da u borbi sa nadmoćnijim neprijateljem podlegnu, - Crna Gora je tad ubrala nove lovorike. Bitka na Mojkovcu sastavni je dio lanca slave koji se vjekovima kovao u Crnoj Gori. Ona je blistavi primjer najvećeg herojstva i samopožrtvovanja. Tom bitkom ispisane su zlatne i nenadmašive stranice u istoriji ratovanja, nacije i svijeta. To su primjeri koji su stovrili slavnu prošlost, koji žive u sadašnjici i koji osvjetljavaju daleke puteve budućnosti. Nacija se klanja viteštvu i slavi sa Mojkovca, koji su prešli u carstvo duha i istorije“.

( Marijan Mašo Miljić )