Tivatski zet se tukao sa Romelom u Africi

Korpulentan i nervozan čovjek u zaprljanom letačkom kombinezonu sa oznakama strane armije privukao je pažnju grčke vojne policije 18. aprila 1941. u centru Atine.

Drugi svjetski rat bio je u punom jeku, a u toku napad na Jugoslaviju i Grčku. Kolone njemačkih tenkova već su bile prodrle duboko ka Atini, a avioni su svakodnevno napadali luke po Egeju.

U svom tom metežu, grčki bezbjednjaci primijetili su sumnjivca i odmah ga uhapsili, misleći da se radi o njemačkom špijunu.

Poslije dva sata iza rešetaka, uz izvinjenje, iz zatvora je pušten jugoslovenski pomorski oficir - pilot hidroavijatičar, poručnik bojnog broda 1. klase Vladeta Petrović.

On je u Grčku stigao dan ranije pod neobičnim okolnostima - predvodeći grupu od sedam hidroplana, tipa „Dornier Do-22“, jugoslovenskog Pomorskog vazduhoplovstva (PV), sa kojima su Petrović i njegovi oficiri i podoficiri iz Druge hidroplanske grupe (HG) odlučili da, nakon gubitka domovine, krenu iz Boke Kotorske u neizvjesnost i na Mediteranu nastave borbu...

Nijesu se svi mirili sa kapitulacijom

Sumorna, oblačna zora 16. aprila 1941. osvanula je nad Bokom. U osvit kapitulacije Kraljevine Jugoslavije u kratkom Aprilskom ratu, u zalivu je vladala pometnja i rezignacija. Brojne jedinice jugoslovenske vojske upravo su primile depešu Vlade u Beogradu da je sklopljeno primirje sa Njemačkom, Italijom, Mađarskom i Bugarskom čije su snage 6. aprila 1941. napale Jugoslaviju. Nakon desetodnevnih borbi sa višestruko nadmoćnijim napadačima, zemlja je doživjela vojnički slom, sklopljeno je primirje, a vojsci naređeno da prekine neprijateljstva.

U redovima jugoslovenske vojske, ipak, bilo je dosta onih koji se nisu mirili sa porazom i kojima čast nije dozvolila da se predaju, čak ni u toj, činilo se, potpuno bezizlaznoj situaciji. Poput japanskih samuraja, koji do kraja ostaju vjerni svom kodeksu časti - ni dvojica mladih pomorskih oficira, Milan Spasić i Sergej Mašera nisu pristali na poraz i predaju. U zoru 17. aprila, dok su italijanske trupe sa Lovćena i iz pravca Budve već ulazile u Boku, njih dvojica su, prkosno žrtvujući svoje živote, u vazduh digli jedan od najmodernijih jugoslovenskih ratnih brodova - razarač “Zagreb“, da brod ne bi pao u ruke neprijatelja.

Noć ranije iz Boke je isplovila i podmornica “Nebojša“ i uputila se ka Grčkoj da se pridruži Englezima i nastavi rat. Isto su učinili i torpedni čamci “Durmitor“ i “Kajmakčalan“. Organizaciono najkomplesniji bio je, međutim, odlazak cijele 20. hidroplanske eskadrile, kojoj se pridružilo još nekoliko aviona iz drugih eskadrila, a iza kojeg je stajao jedan od najhrabrijih i najsposobnijih jugoslovenskih avijatičara, Vladeta Petrović.

“Šesnaestog aprila 1941. u 5 časova, sedam hidroplana u grupi zatutnjali su u podnožnju starca Lovćena, podigli svoje glave u sumorno praskozorje oblačnog dana, zaparavši po posljednji put bijelu brazdu na površini 'Nevjeste Jadrana' i poletjevši u... neizvjesnost“, zapisao je u Petrović u svom ratnom dnevniku. Tako je počela jedna od najinteresantnijih epizoda kada su u pitanju naši ljudi u Drugom svjetskom ratu, priča poznatija kao storija o Abukirskoj eskadrili.

Školovao se u Dubrovniku, Splitu i Zemunu, a skrasio kraj lijepe Tivćanke

Petrović je rođen 18. aprila 1905. u Šapcu. Završio je 1928. Pomorsku vojnu akademiju u Dubrovniku i proizveden je u čin poručnika korvete. Potom u Splitu završava prvo hidroizviđačku, a onda i školu za hidropilota. Vrhunac svoje vazduhoplovne obuke Petrović je dostigao 1938. kada je završio elitnu Lovačku školu Ratnog vazduhoplovstva u Zemunu i dobio zvanje pilota-lovca.

Karijera Petrovića ostala je vezana za hidroplane u Pomorskom vazduhoplovstvu, gdje je od 1938. obavljao dužnost komandanta Druge HG sa bazom u Kumboru. Tu se Vladeta ženi lijepom Tivćankom, Marijom Fažo, sa kojom uskoro dobija i dvije kćerke.

Jedinica kojom je komandovao bila je naoružana sa, u to doba, jednim od najboljih hidroplana na svijetu, čuvenim njemačkim “Dornierom Do-22“.

Druga HG je u osvit napada na Jugoslaviju iz Kumbora dislocirana na ratne položaje kod Orahovca, u Boki Kotorskoj. Zadatak njene 20. eskadrile bilo je daleko izviđanje južnog dijela jadranskog vojišta, na kome su se i odigravale glavne borbene aktivnosti, s obzirom na blizinu baza italijanske vojske u Italiji i Albaniji.

Nakon što su bez težih posljedica pretrpjeli nekoliko njemačko-italijanskih vazdušnih napada na Boku 6. aprila, hidroplani jedinice, pod komandom Petrovića, već 7. aprila krenuli su na prve zadatke - izviđanje voda. Uslijedila su bombardovanja italijanskih brodova, napadi na Drač i izviđanja Barija, Brindizija i Otranta.

Jedan od najrizičnijih zadataka Aprilskog rata obavio je Petrović lično, koji je na zahtjev komande da utvrdi odakle dolaze italijanski avioni koji napadaju Boku - iz Albanije ili Italije, sa hidroplanom “307“ 14. aprila na visini od 5.000 metara iznad Budve, primijetio pet italijanskih lovaca “fiat G-50“ i neopaženo ih pratio pet minuta, utrdivši da oni drže jugozapadni kurs i vraćaju se na aerodrome u Italiji.

Do dobijanja naredbe o obustavljanju neprijateljstava, avioni Druge HG obavili su pet borbenih misija bombardovanja brodova i luka neprijatelja, te 16 misija dalekog izviđanja i fotografisanja italijanske i albanske obale i južnog Jadrana.

Povlačenje u Grčku, ili koncentracioni logor

Nekoliko dana prije same kapitulacije, Petrović je, zabrinut zbog lošeg stanja na frontu, naredio zbor svog osoblja Druge HG.

“Izložio sam im otvoreno situaciju na ratištu. Mi stojimo pred dilemom: da se povučemo u Grčku, gdje još ratuju engleske trupe i da se njima priključimo nastavljajući brobu iz slobode, ili da postanemo robovi u njemačkim koncentracionim logorima. Kao posade za povlačenje primam samo dobrovoljce, dok ostale, koji imaju naročite lične razloge za ostanak, razriješavam date zakletve“, zapisao je 10. aprila Petrović u dnevniku. Pripreme za odlazak iz Jugoslavije su poodmakle, a u noći 15. aprila Petrović i saradnici posjetili su engleskog atašea, pukovnika Makdonalda koji se sa osobljem zatekao u Perastu. Od njega su dobili ključne podatke koliko su neprijateljske jedinice udaljene od Boke i obećanje da će preko britanske vojske grčkim jedinicama na Krfu i u Patrasu najaviti dolazak jugoslovenskih hidroplana.

“Pitanje koliko je neprijatelj udaljen od Boke je bilo od ključne važnosti zato što sam bio pred dilemom: ako se povučem sa grupom u Grčku suviše rano - ode glava pokrivena sramom vojnog bjegunca, ako se pak ne povučem na vrijeme - zarobljeništvo“, piše u dnevniku.

Petrović je poletio u zoru 16. aprila iz Boke na čelu grupe od sedam ispravnih hidroplana, sa 20 članova posade. Leteći u vrlo teškim uslovima, kroz oluju i guste oblake, kasnije tog dana su stigli na Krf, pa u Patras.

U međuvremenu, pridružila su im se još tri jugoslovenska hidroplana.

Poslije mnogo peripetija, ukupno osam borbeno sposobnih jugoslovenskih hidroplana stiglo je 22. aprila u zaliv Abukir u Egiptu, blizu Aleksandrije. Nekoliko dana kasnije pridružio im se i hidroplan “313“, čime je 2. HG preletom od preko 2.000 kilometara uspješno okončala povlačenje iz Jugoslavije i ponovno bila spremna za nastavak ratovanja, ovaj put protiv još opasnijeg i moćnijeg protivnika - čuvenog njemačkog Afrika korpusa i njegovog legendarnog komandanta - Pustinjske Lisice, feldmaršala Ervina Romela.

Abukirska eskadrila pod komandom RAF-a

U Egiptu je 20. hidroplanska eskadrila, jedina jugoslovenska vojna jedinica koja se organizovano povukla iz okupirane zemlje, zvanično ušla u sastav britanskog RAF-a, pod novim službenim nazivom “No.2 Yugoslav Squadron“.

Mnogo poznatiji bio je, međutim, njen nezvanični naziv - Abukirska eskadrila.

Na pješčanoj obali zaliva uređena je privremena baza, a već 7. maja iz luke Aleksandrija kreće na prvi ratni zadatak - izviđanje Sredozemnog mora.

Tivatski zet na čelu Abukirske eskadrile u narednih godinu dana je sa svojim avijatičarima redovno vršio izviđanja Sredozemnog mora, sadejstvovao sa britanskom flotom, ispraćao konvoje brodova koji su uplovljavali u Aleksandriju, vodio borbu protiv neprijateljskih podmornica, tražio i spašavao iz mora posade oborenih britanskih aviona ili potopljenih brodova.

Eskadrila je izvršila ukupno 912 ratnih zadataka, provevši u vazduhu 1.760 sati.

Avijatičari su pretrpjeli i gubitke, pa je u incidentu sa britanskim brodom koji je pogrešno identifikovao hidroplan “307“ kao njemački avion i zapucao na njega, 22. decembra teško ranjen narednik Jovo Kikanović iz Krtola, kod Tivta.

Drugog februara 1942. na plažu, 40 kilometara zapadno od Aleksandrije, pod njemačkim mecima srušio se jugoslovenski hidroplan “157“, a u njemu su poginuli narednici Šišmun Pišpek i Kamenko Petrović, dok je poručnik fregate Boleslav Ivković jedva preživio sa teškim povredama.

Odlikovan Zlatnim krilima

Abukirska eskadrila u nekoliko navrata i zvanično je pohvaljivana od britanske komande, ali i od čelništva kompletnog RAF-a na Srednjem istoku.

Samog Petrovića Britanci su odlikovali Zlatnim krilima RAF-a.

Jedan od njenih podviga bilo je i nalaženje malog gumenog splava sa četiri preživjela britanska avijatičara, oko 190 kilometara od obale. Nakon što su Njemci oborili njihov bombarder, njih četvoricu bezuspješno su pet dana neprekidno tražili svi raspoloživi brodovi britanske Sredozemne flote i brojni engleski avioni, ali ih je našao jugoslovenski hidroplan sa pilotom Ladislavom Zobundžijom. I to ne jednom, već dva puta u manje od 24 sata, jer im prvi put Zobundžija nije mogao pomoći, a sjutradan se vratio po njih i bacio im iz vazduha pakete sa hranom i vodom i ostao kružiti nad njima, dok je drugi jugoslovenski hidroplan u pomoć doveo obližnje britanske ratne brodove.

Za trojicu britanskih letača u splavu bilo je kasno, jer su se tokom noći, u delirijumu zbog višednevne žeđi, bacili u more.

Jedini preživjeli, nakon što je otpušten iz bolnice, došao je bazu Abukirske eskadrile da se lično zahvali spasiocima.

Abukirska eskadrila je 22. aprila 1942. izvršila svoje posljednji zadatak jer je njeno osoblje zbog sumnje u lojalnost prema izbjegličkoj Vladi u Londonu, internirano.

Kasnije su Vladeta i njegovi letači dobrovoljno postali britanski pješadinci, a Petrović je u septembru 1942. imenovan za oficira za trenažu jugoslovenskog letačkog osoblja u “No.2 Aircraft Delivery Unit” - jedinici za prelijetanje i isporuku novih borbenih aviona na front.

Fizikalisao u Jugoslaviji nakon rata, penzionisao se kao profesor

Od septembra 1943. do kraja rata Vladeta je službovao u vazduhoplovnim školama u Rodeziji i Južnoj Africi, nakon čega je odbio ponudu Engleza da ostane u njihovoj vojsci i vratio se u Jugoslaviju.

U domovini je “krila okačio o klin“, jer za kraljevskog oficira nije bilo mjesta u Ratnom vazduhoplovstvu komunističke države.

Nekoliko je godina radio kao fizikalac u Beogradu, da bi na poziv svog ratnog druga iz Afrike, 1949. došao na Lovran, kod Rijeke, i zaposlio se u tamošnjoj školi, gdje je, predajući matematiku, fiziku i tehničko vaspitanje, ostao do penzije. Nemirni životni duh avanturiste, pilota, patriote i oficira od časti, zauvijek se smirio 7. juna 1984. u Lovranu. Među rijekom ljudi za koju se ne pamti da je do tada nekog od mještana ispratila do groblja, bila su i trojica interesantnih ljudi - uniformisani general JNA, komandant Riječke vojne oblasti koji se u ime socijalističke vojske i države govorom oprostio od preminulog kraljevskog oficira, kao i dvojica osamdesetogodišnjaka u otmenim odijelima, koji su donijeli najveći od svih vijenaca. Na njemu je stajao natpis “Našem komandantu - posljednji pozdrav - Abukirska eskadrila“.

Brat Boško u Španiji postao prvi jugoslovenski pilotski as

Ljubavlju prema avionima Petrović je “zarazio“ i svoja dva mlađa brata – Branu koji je postao pilot-lovac Vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije i Boška, velikog komunistu koji je kao dobrovoljac otišao u Španiju.

Boško je na strani republikanaca učestvovao u Španskom građanskom ratu i leteći na lovcima oborio sedam aviona fašističkih snaga, čime je postao prvi jugoslovenski pilot - as. On je poginuo u vazdušnom duelu 18. aprila 1937. kod Vila Nueva Del Kanjede.

Ignorisao naređenja kralja Petra II Karađorđevića i vlade u Londonu

Uporan u odluci da njegova jedinica nastavi dejstva, Petrović je ignorisao dva naređenja koja je tokom maja 1941. primio od izbjegličke jugoslovenske vlade. Traženo je da preda hidroplane Englezima i da se sa svojim ljudima uputi u Jordan.

Svojeglavi i hrabri Petrović je hladno ignorisao obje depeše, iako je prvu potpisao predsjednik Vlade, general Dušan Simović, a drugu i sam jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević.

“Da sam izvršio ta naređenja, čitav plan o nastavku borbe protiv nacizma bi propao, a osoblje jedinice bi sa pravom bilo proglašeno nepokorenim, ali nekom vrstom bjegunaca iz domovine“, objasnio je on razloge zašto je radije nastavio da se direktno bori na frontu istočnog Sredozemlja i sjeverne Afrike, gdje je odnos snaga tada bio 2:1 u korist Njemaca. “Engleska je bila jedina brana i nada saveznika u spašavanju eropske civilizacije. Za “No.2 Yugoslav Squadron” je bilo pitanje časti da Englesku u tome pomogne svim svojim snagama, ma kako neznatna bila ta snaga i moć“, piše u Petrovićevom dnevniku.

Galerija

( Siniša Luković )