Cetinje je enigma između istorije, legende i surove stvarnosti: Palimpsest sjećanja i nedjeljivost vremena
Riječ je o specifičnom stvaralačkom postupku u nastanku ovoga djela i na planu sadržine i na planu forme. Pisac je kao demijurg. On sam stvara svijet umjetničkog djela, a to je uvijek veliko čudo i enigma - tajna umjetničkog stvaranja
Roman Bibliotekar: cetinjski zapisi Marka Špadijera (Zagreb 2017.) je vrlo složeno, slojevito, estetski uspjelo i vrijedno književno djelo, žanrovski ne baš lako odredivo.
Roman ima neobičnu sadržinu i formu.
Po autorovim riječima radi se o zapisima koje je on kao bibliotekar u Centralnoj narodnoj biblioteci Crne Gore “Đurđe Crnojević“ pravio “o Cetinju, Biblioteci i ljudima“ sa kojima je radio i dolazio u vezu u vremenu od 1964. do 1972. godine, u kome su se i Crna Gora i Cetinje počeli buditi iz decenijskog dremeža i dijelom oslobađati nametnute mitske svijesti, uz bojažljivu potragu za sobom i sopstvenim identitetom.
Autor je te svoje zapise vješto i mudro povezao u cjelinu i sačinio roman ili kako veli, „nalik na roman“. U tome smislu se i može postaviti pitanje forme - da li se, zaista, radi o romanu ili o autobiografskim zapisima?
Riječ je o specifičnom stvaralačkom postupku u nastanku ovoga djela i na planu sadržine i na planu forme. Pisac je kao demijurg. On sam stvara svijet umjetničkog djela, a to je uvijek veliko čudo i enigma - tajna umjetničkog stvaranja.
Kad su počeli nastajati ovi cetinjski zapisi autor je imao tek 26 a prekinuo je njihovo vođenje u 34. godini, u punoj mladosti i stvaralačkoj zrelosti. Romanom je obuhvaćeno osam godina piščeve mladosti dok je radio u Centralnoj narodnoj biblioteci Crne Gore, dramatičnih i za njega, i za Cetinje, i za Crnu Goru.
To su zapisi o ljudima i zbivanjima u društvu i kulturi na Cetinju koje je koheziona tačka romana oko koje se okupljala cjelina, pozornica na kojoj se sve dešava i, još uže, u Biblioteci, što ima ne samo stvarno nego i simbolično značenje.
U lakonskom i umnom predgovoru autor je rekao sve što je bilo neophodno. Ali ono što je važno istaći jeste: jedno je društvena a drugo je umjetnička stvarnost - svijet romana. Autor je stvarnim ličnostima mijenjao imena, izmišljao nova, fiktivna ili pravio hibridne književne likove.
Oni koji su upućeni u ono vrijeme i cetinjski duhovni ambijent radoznali su da odgonetnu ko stoji iza imena nekoga lika, ali sve ostale čitaoce to ne interesuje. Za njih je važno da li je umjetničko djelo uspjelo ili nije, da li se roman drži kao roman ili ne.
U tome smislu, iako je roman Bibliotekar i autobiografskog karaktera, on je kao takav nezavisan od svoga tvorca, pisca Marka Špadijera.
U romanu su isti narator i glavni junak - mladi bibliotekar Petar Delja, skoro svršeni student, intelektualac - čovjek svoga doba, autorov književni dvojnik. Kroz roman defiluje, i u njegovoj fabuli, koja je uveliko defabulizovona, cijela galerija likova: iz Biblioteke - Kartograf, Ksenija Mihailović, knjižničarka i partijski sekretar, Novak Simović, direktor. Profesor (čije se ime i prezime ne navodi), Marija koja je u vezi sa mladim šarmantnim, duhovitim i obrazovanim Deljom, Olga Vuković, Deljini školski drugovi, koji su personalizovani, a vode mladalačke intelektualne rasprave, te profesorica Vida Martinović, bibliotekari Marko Lagator i Sanja Moštrokol, Stefan Bečić…
U biblioteci se odvija njihov rad i dio života.
Od značajnih ličnosti Cetinja, tu su i likovi Miloša Vuškovića, slikara; Rista Pipera istoričara; Sava i Jovana Mučalice (braće blizanaca), slikara Milutina Plamenca; pjesnika iz Beograda, Deljina druga Milana Okuke, te misteriozne Jelene koja se iznenadno pojavila na Cetinju itd. Kao i drugi manje-više izgrađeniji i epizodni likovi, osim stare gospođe Marić, likovi sekretara opštinskog komiteta Vujadina Strahinje, načelnika Udbe i ambasadora Vukašina…
Strukturu romana čini tačno XX poglavlja ili manjih kompozicionih segmenata, čiji su naslovi i konkretni i simbolični: Biblioteka; Školski drugovi, Samoupravljanje Dedinje; Tribina čitalaca, stare knjige i nova izdanja; Pjesnik; Orlov krš; Salon gospođe Marić; Sekretar Komiteta; Medovina; O mišu; Ozna sve dozna; Lenjin - gradski mostovi; Muzej crnogorske knjige; Beograd; Cetinjska istorijska pozornica; Opredjeljenja; Epilog prije kraja; Preci i potomci.
Razgovori, polemike, opservacije i meditacije književnih junaka, pogotovo mladog bibliotekara Petra Delje, kao i ono što mu se događa, o čemu razmišlja i mašta, povezuju fragmente zapisa u mozaičnu formu, a estetsko je ono što cjelini daje koherentnost i emanira iz bića romana. Sve se prelama kroz ljude i Cetinje. A položaj i sudbina Cetinja determinišu i Crnu Goru u cjelini. To je Cetinje koje više nije prijestonica, koje stagnira i odumire u onom višem smislu, ali se zahvaljujući mladosti i novim generacijama ipak budi i podiže kao travka upornica.
Autor nije rukopis opteretio naknadnim saznanjima, nije projektovao sadašnjost u prošlost ali je tu bivšu sadašnjost oživio, uz nesumnjivu vještinu transponovanja. Na tematskoj ravni autor je dao široku sliku Cetinja i Crne Gore, ne samo u godinama kada su zapisi nastajali već i kroz viševjekovnu istoriju i sudbinu Crne Gore i Crnogoraca, nekad u oreolu slave i istorijske veličine a ponekad do potpunog potiranja njihovog identiteta, što na kraju romana kulminira kroz narastanje unitarizma i ekspanziju velikosrpske svijesti i dovodi do marginalizacije svega crnogorskog, do nipodaštavanja, što je, na žalost, imalo uporište i u samoj Crnoj Gori. To je na kraju dovelo i do brojnih raskršća, a u romanu do razlaza Petra Delje i njegovog obožavanog direktora Novaka Simovića.
To stanje je kulminiralo i kroz maliciozna pitanja iz Beograda: “Šta će vama televizija, hoćete dnevne novine, pokrećete časopise, osnivate Univerzitet, tražite nekakvu crnogorsku kulturu, crnogorsku književnost, gradite mauzolej Njegošu, revidirate istoriju. Sve je to upereno protiv srpstva“.
I tako su stalno osipane optužbe protiv Crne Gore, što je u glavnom junaku i ponekim drugim budilo prkos i svijest o neophodnosti otpora i borbe za svoj identitet, naciju i domovinu, kulturu, jezik, institucije, sve.
U značenjskom i sadržajnom pogledu roman Bibliotekar, iako literarno štivo, je nezaobilazan za upoznavanje ne samo života u jednom periodu crnogorskog poslijeratnog društva već i sukoba tradicionalnog i savremenog, prošlosti i sadašnjosti. Tako su, iako „brašno iz iste vreće“, Petar Delja i njegov direktor Novak Simović dva svijeta, dvije nepomirljive svijesti, koje su dijametralno suprotne. U romanu i u stvarnosti se isključuju.
Cetinje je enigma između istorije, legende i surove stvarnosti. Roman je i saga o crnogorskom prijestonom gradu.
U formalnom i aksiološkom pogledu roman Marka Špadijera Bibliotekar – cetinjski zapisi otvara i više književnoteorijskih pitanja, a prije svega razumijevanje istorijskog vremena: da li se književno djelo tumači u kontekstu vremena u kome je nastalo ili kad je objavljeno.
Po mome mišljenu, autor M. Špadijer u okviru svoje poetike zastupa mišljenje o nedjeljivosti vremena. Po tome ovaj roman “iz dva doba“, kad je pisan i kad je objavljen, može se sagledavati na istovremenskoj ravni - prema prošlosti kao pamćenju ili sjećanju i sadašnjosti, kao momentu završetka i budućnosti kao budućoj prošlosti, ali i romana kao zavještanja za daleku budućnost. Ovim romanom kao da je zasnivan novi žanr u crnogorskoj književnosti. Da je objavljen kad su zapisi u njemu nastajali bio bi isuviše avangardan, nagovještaj postmodernizma.
On poput Janusovog lica gleda i u prošlost i u budućnost. Ovo književno djelo je do temelja uzdrmalo naše tradicionalno shvatanje romana. Ima mozaičnu formu ali i elemente palimpsesta sjećanja, uz nesumnjiv stepen originalnosti i moderniteta. Roman će imati svoje posebno mjesto i u literaturi, u crnogorskoj kulturi, kao izrazito umjetničko ostvarenje, sazdano na više ravni.
Djelo kao da postavlja pitanja: kako živjeti sa istorijom, kako opstati bez istorije. U njemu se ogleda interakcija između književnosti i života, kao i Markovo specifično razumijevanje istorije, koje ističe i „teret istorije“ i nju kao utočište.
Marko Špadijer je ovim romanom stekao vlastito mjesto u crnogorskoj književnosti, kao preteča crnogorske postmoderne - uz pitanje: đe je porijeklo ovoga djela? Kao poznavalac tokova svjetske književnosti, on je napravio otklon u odnosu na tradicionalnu romanesknu praksu, kao da je želio da pokaže kojim se putevima književnog stvaranja ne može ići, a kojima treba da se ide, u vremenima koja tome nijesu bila baš naklonjena.
U velikoj dilemi Marka Špadijera da li da nakon ovih zapisa, prije četiri i po decenije, bude i dalje pisac ili političar - političar je bio privremeno nasvojio pisca, ali je pisac ovim izuzetnim romanom za svagda pobijedio.
( Marijan Mašo Miljić )