Nosioci luče kroz dva "stoljeća mraka"

Vasilije Pivac (? - posl. 1711)

Psiha jedne književnosti, tačnije, psihologija njene interpretacije na neki način je istančan proces.

Vasilije Pivac je napisao Pogovor knjizi Dionisija Areopagita (bizantski filozof iz 6. v. rođen u Siriji) u jednom manastirskom skriptoriju u dolini Tare.

On je prvo preveo knjigu o progonima hrišćana bizantskog autora, s kojim je došao u vezu preko zajedničke teme, kolektivne persekucije, a onda i pogovor napisao.

Prema standardu za klasifikaciju srednjovjekovnih autora koji je postavio Roland Barthes prepisivač je još i commentator (interveniše kad treba nešto pojasniti), compilator (kompilira ali ne dodaje ništa svoje) i, u najboljem slučaju, auctor (autor koji iznosi ideje).

Kakva je to sila ovoga svijeta vezala minornog crkvenog radnika iz zabačenog skriptorija u dolini Tare sa hrišćanskim teologom, spekulativnim neoplatonistom Dionisijem Areopagitom (poznat i pod imenom Pseudo Dionisije) koji je uticao na jednog Scotusa Eriugenu i jednog Majstora Eckharta?

Ja znam ne za jednog, nego za dvojicu manuskriptskih autora s ovim imenom, te stojim u nedoumici: da naš Pivac nije možda Vasilije iz Zagulja?

Zagulje je mjesto pod Durmitorom gdje je nekoć postojala crkva, moguće i skriptorijum. Jedan Vasilije upravo tu, u saradnji sa svojim „bratom po krvi Stefanom“, g. 1689. prevodi grčkog filozofa Agapija Krićanina (rasprava o duši, Amartolon Sotiria).

Da li je on isti ovaj koji četvrt vijeka kasnije prevodi Dionisija i piše mu predgovor?

Grčki jezik navodi me na pretpostavku da je riječ o jednom prevodiocu (kompilatoru, komentatoru).

Međutim, zabunu unosi to što Zagulje danas ne postoji na mapi, niti od manastira ima traga - ležao je navodno pod Durmitorom a ne u Pivi. Otkud onda ime Pivac?

I druga pretpostavka: više nema brata Stefana. Ili je umro, ako se radi o jednom Vasiliju, ili je ovdje u pitanju drugi Vasilije s imenom Pivac koje možda nema veze s Pivom?

Za manastir u dolini Tare znamo da je isti onaj koji je stoljeće ranije freskopisao Strahinja iz Budimlja (1592) i od kojeg je dugo ležala samo gomila kamenja (obnovljen devedesetih). Odatle je ruski diplomata i pisac Aleksandar Giljferding g. 1837. uz pomoć Vuka St. Karadžića otjerao tovar knjiga (danas pohranjene u zadužbini grofa Uvarova u Petrogradu).

Vasilijev dokumenat svjedoči da je skriptorij radio najmanje do 1711. godine. Od ostalih rukopisa iz ovog skriptorija znamo za rad Luke Inoka Pogovor Molitveniku iz 1600. g. Apstrahujemo li doba prije Luke (zasigurno pisarska djelatnost s njim ne počinje), te doba poslije Vasilija (ni on zasigurno nije poslednji autor u hramu na Tari), izlazi da su tu knjige pisane duže od jednog stoljeća.

Intelektualni i verbalni dualizam: živjeti praktično u jednom jeziku, narodnom (oralna tradicija), a pisati na službenom (crkvenoslovenski)?!

Gomila tajni...

Kroz pustinju

Zasigurno Vasilije nije upoznao ovog mislioca, uticajnog na novi hrišćanski kontekst, preko Rusa, pošto je Dionisije objavljen na ruskom mnogo kasnije, g. 1786. u prevodu Mojsija Gumiljevskog, a već naredne godine zaplijenjen iz moskovskih knjižara zbog sumnji u vezi sa gnosticizmom (up. detaljnije: 500 Years of Gnosis in Europe, Amsterdam, 1993, 86).

Teorijski je moguće da je Vasilije došao do ovog djela kroz zapadnu tradiciju, u koju je Pseudo Dionisije prodro preko jednog od najplodnijih pisaca na stolici Sv. Petra, pape Grgura Velikog, pošto je na povratku iz neke diplomatske misije s Istoka donio sa sobom u rodni Rim Corpus Areopagitum.

Najvjerovatnije ga je, međutim, upoznao u originalu s obzirom na svoje doba u zabačenoj provinciji Bizanta.

Uzbuđuje pomisao na upotrebu grčkog jezika u pustinji turskih vremena. Samo prisustvo Dionisija u maloj mreži „balkansko-italijanskog Zapada“, kako Sergej Averincev naziva intelektualnu sredinu 16/17. stoljeća (prenos poznobizantskog akademizma na Zapad), kojoj Vasilije pripada, ravno je čudu.

Prevođenje mističnog filozofa uzbuđuje još više jer književni prevod ne izvire samo iz znanja. Ima prevodilačka umjetnost i drugih važnih pretpostavki (interesovanje, vokacija, dosluh prevodioca s autorom, kontekst recepcije, strateški dualizam prevodioca i pisca itd. itd.). Dionisije, primjera radi, izvire iz Plotina (preko Sv. Avgustina izvršio snažan uticaj na zapadno mišljenje), iz Grgura Nasijanskog i drugih autoriteta, te, prema tome, prevođenje nije jednosmjerna ulica.

Manuskriptska književnost se može smatrati umreženom kulturom sa svojim malim, ali marljivim centrima koji su bili u stalnom opštenju. Veze su ovdje bitne ne samo na nivou centara već i na nivou žanrova: “Jedni pisahu mineje a drugi oslikavahu crkvu“, kaže Vasilijev prethodnik u manastiru Zastup, Nikifor Jeromonah (? - posl. 1537). Ovu dvojicu razdvaja duže od stoljeća i po, što svjedoči, ništa manje, da je crkveno mišljenje bilo ispunjeno kulturnom djelatnošću i konzistirano mrežom.

“Zograf Mitrofanović dokazuje, da su veze manastira Morače u XVII v. sa Hilandarom i Svetom Gorom bile žive, i da je u Morači radila manastirska škola“ (up. R. Kovijanić: Prednjegoševsko doba, Titograd, 1966, 517).

Zahvalni smo prevodiocu sa grčkog, bio jedan ili dvojica, što u najtežem času, g. 1689, odnosno g. 1711. crkvenoslovenski jezik naziva svojim

Zahvalni smo prevodiocu sa grčkog, bio jedan ili dvojica, što u najtežem času, g. 1689, odnosno g. 1711. crkvenoslovenski jezik naziva svojim.

Što ne gasi svjetlo.

Što se bori u tami kontrateksta kao u nekom ružnom snu.

Umreženi skriptoriji

Minorni pisci, kaligrafi, iluminatori i freskopisci kroz ova dva stoljeća, inspirisani vezom između bizantske intelektualne atmosfere i rađajućeg zapadnog humanizma, uobličili su svoj doživljaj svijeta kroz mrežu svojih kompilatorskih centara. Skriptoriji, među kojima onaj u Zagulju spada u najmanje, svakako manji od Pive, Trojice, Šudikove, Zastupa, Morače, Cetinja, Nikoljca, Dovolje, imali su dvije osnovne funkcije.

Prva se sastojala u vlastitom razvoju ove minorne i reproduktivne, ali dragocjene književne djelatnosti. Kao što smo na gornjem primjeru vidjeli, Vasilijev skriptorijum radio je u svakom slučaju duže od stoljeća, počev najkasnije prije nego što je hram freskpisao jedan umjetnik velike snage, Strahinja Pop (1592), i svršiv najranije kad i karijera ovog crkvenog pisca (1711).

Neki od ostalih skriptorija radili su dvaput toliko. Anonim iz Šudikove, na primjer, “po Davidu crv, a ne čovjek“, radi u Šudikovi g. 1560. Nakon njega pero uzima Gerasim Mitropolit (? - posl. 1573), da bismo gotovo stoljeće i po kasnije u istom skriptoriju naišli na Danila Jeromonaha kako piše “ne svojim očima, nego tuđim“ (s naočarima) Minej za oktobar i novembar, 1698.g.

Šudikovski skriptorij izgorio je u oktobru 1738. g. (zapis o tome pronađen u skriptoriju Dovolja): prirodno je zaključiti da bi se od njegove produkcije za neka dva stoljeća nakrcala čitava jedna biblioteka.

Druga funkcija je ostvarena kroz očuvanje vlastite smisaone strukture, ukratko, kroz emotivni život hrišćanstva i njegov odraz u tekstu. Književna djelatnost ove vrste umrežila je svoje male centre (skriptorije) kroz razmjenu putujućih pisara i pisaca i, najzad, ohrabrila iluminiranje knjige i freskopis da nose luču kroz dva „stoljeća mraka“.

( Gojko Čelebić )