Na zapadu istoka

Tokom rasprave o usvajanju Rezolucije za ulazak NATO u Skupštini 15.i 16. septembra, više poslanika se u svojim diskusijama osvrtalo i na materiju civilizacijskih koordinata kojima pripada Crna Gora, neka partija ili etnička grupa iz naše sredine.

“Sukob civilizacija” na domaćem terenu

Jedni su se izjašnavali da pripadaju Zapadu, drugi Istoku, treći Zapadu i još nekoj sferi, npr. Turskoj, itd. Bilo je pritom jakih kontrasta, a povremeno i neodoljivog utiska da je riječ o materiji iz poznatog svjetskog bestselera Sukob civilizacija. Naime, etnocentrične interpretacije prošlosti stvarale su utisak o paralelnim prošlostima, ali i paralelnim realnostima u državi u kojoj živi nešto više od 600.000 stanovnika.

Sve postaje mnogo složenije jer nije riječ o selektivnim interpretacijama istorije, romantičarskim skokovima u prošlost ili prepuštanju nostalgiji u somnabulnom stanju.

U pitanju je vrlo prizemna materija političke funkcionalizacije dihotomije “Istok - Zapad”, uz elemente današnjih ideoloških i geopolitičkih inžinjeringa. Domaćih i međunarodnih.

Dakle, na domaćem terenu opet upotreba istorije, ovoga puta čak civilizacijskih pojmova Istok i Zapad kao instumenta za današnje frontove na političkoj sceni.

Bez obzira na sve motive, ipak dominantno dnevno političkog karaktera, i uz razumijevanje za teškoće da se bude na visini povodom suptilne teme civilizacijskog međuodnosa Zapada i Istoka, smatram da je dobro što je ona otvorena.

Bilo bi još bolje da je ona pokrenuta u široj javnosti, primarno u kulturno-akademskoj sredini, uprkos neugodnom utisku da je u tom ambijentu, čast izuzecima, prilično osiromašen kritički potencijal, pa i javna kompetentnost, uprkos impozantnom broju naučnika, doktora, akademika, institucija, dobitnika nagrada…

Građanski rat istorijskog sjećanja

Tačno je da smo uvijek imali mnogo, pa i previše, istorije po glavi stanovnika.

Značaj istorije, njene objektivne interpretacije ostaje ogroman. Tu bazičnu činjenicu treba razlikovati od paralenih i parcijalnih interpretacija koje u uslovima pluralnosti društveno etničkog tkiva sve dublje dijeli zajednički prostor i podstiče etničke i vjerske rascijepe.

U ovom, sve više postsekularnom vremenu, traju revizije istorije u okviru sopstvenog etničko interesnog polja, a “drugi ovdje” su van interesovanja, dok skoro sasvim nestaje interkulturalni dijalog. Sada je u toku množenje istorije, čitaj - množenje parcijalnih interpretacija u kojima ne učestvuju samo lokalne glave, već dijelom i osobe koje se smatraju intelektualcima sa šireg prostora. Naime, u toku je tihi rat istorijskog sjećanja. Nije tajna da se istorijski događaji u našim sredinama doživljavaju sasvim različito. U Beranama i Petnjici, do juče zajedničkoj opštini, ili susjednim Andrijevici i Gusinju sasvim različito interpretiraju Prvi svjetski rat, Balkanske ratove i ličnosti u njima. U maloj plavskoj opštini različito se objašnajava Drugi svjetski rat, posebno neke lokalne, nažalost, tragične epizode. Konfrontirajuće, selektivno dizajnirane verzije nacionalnih istorijskih istina karakteriše i druge sredine na teritoriji Crne Gore.

Ovakva fragmentacija duha i akcije nije samo simptom provincijalizacije prostora, već ozbiljan fenomen koji nas opominje, pa i iskustvom jugoslovenske zajednice, da dominacije etnocentričničkih interpretacija u krajnjem vode nacionalističkoj mobilizaciji ljudi. A nastavak priče jeste potencijalno pretvaranje zajednice u tranzit državnog provizorijuma. Šanse su veće u uslovima određenog geopolitičkog konteksta.

Nepostojanje državne i kulturne politike, odnosno postojanje nedorasle političke i kulturne elite primarno zainteresovane za podjelu plijena vlasti, predstavlja pogodan ambijent za stanje duha involucije, odnosno dezintegrisanja zajednice.

Sintezom do zajedničkog građanskog identiteta

Jedino uz primarnost kolektivne dimenzije koja je vrijednosno iznad pojedinačnih etniciteta može se doći do zajedničkog imenitelja našeg državnog identiteta, ako se manifestuje nekim oblikom kulturno-duhovnog jedinstva građana.

Nema stabilnog društvenog poretka bez građanskog povjerenja. Nema građanskog povjerenja bez političke kulture. Nema političke kulture bez zajedničkog prevladavanja prošlosti. Nema prevladavanja prošlosti bez istine u određenoj mjeri zajedničke ocjene iste prošlosti. Konačno, nema demokratske budućnosti bez metabolizovanja i prevladavanja istorije.

Kako naći sintezu, zajednički kulturno-istorijski imenitelj i usaglašenu identitetsku matricu jeste teško pitanje. Posebno u nedemokratskim i kulturno zapuštenim društvima.

Treba reći i da poželjno konstituisanje homogene društvene strukture ne znači denacifikaciju Crnogoraca, Srba, Bošnjaka-Muslimana, Albanaca, Hrvata, Roma u Crnoj Gori.

Lako je onima koji u veselom neznanju i ne postavljaju ova pitanja. Uostalom, u organizacionom i vrijednosnom haosu šanse za trajnje neodgovorne vlasti su uvijek veće.

Zato danas nema odgovora na dva duboka racijepa u Crnoj Gori: socijalno-ekonomski i etničko-regionalni. Prvi je lako uočiti. Drugi je prikriven interesnim koalicijama vlasti, čije članice teže uređenju Crne Gore kao zbiru etničkih pluraliteta, a mnogo manje kao zajedničkom građanskom identitetu.

Zapad - Istok u narkozi propagande

Rekao sam da je diskusija u Skupštini - da li smo Zapad ili Istok, sa na momente podizanjem i nekakvih brana između Istoka i Zapada, bila primarno u funkciji geopolitičkog izbora partija i etničkih grupa motivisanih različitim interesima.

Ogromna propaganda vlasti kojom NATO pitanje pretvara zemlju u stanje kolektivne narkoze, u svakom slučaju ideologizovanu projekciju sa više interesnih funkcija, pitanje Zapad - Istok nije postavljeno u istorijsko civilizacijskim koordinatama, već je primarno izvedeno iz prethodnog opredjeljenja u vidu sada već mentalne kategorije - da ili ne u NATO. A diktat partijske linije da se glasa za ulazak u NATO je više od poznavanja kulturološke materije vodio većinu u vrlo riskantnu, rekao bih problematičnu vrijednosnu konotaciju po kojoj je Zapad superioran u odnosu na Istok. Kažem problematična tvrdnja, a pobunio bih se i zbog obrnutog aksiološkog pristupa.

Zapad ili Istok (bez narkoze)

Naše mjesto u civilizacijskim koordinatama jeste tema prvog reda i ona treba kulturno da se raspravi u našoj sredini bez ukljičavanja aktuelne teme vojnih integracija.

Naime, tema određivanja istorijsko-kulturnih i civilizacijskih koordinata Crne Gore, od velikog je značaja za suštinska pitanja prošlosti i budućnosti, ali i za definisanje pravno-političkog uređenja društva.

Od toga i zavise šanse na uspjeh ideala koji se zove skladan i vrijednosni spoj tradicije i modernosti u zajedničkoj, demokratskoj, homogenoj, odgovornoj građanskoj državi.

Upuštajući se na ovako kratkom prostoru u kompleksnu temu dihotomije Zapada i Istoka, odmah se deklarišem, nimalo originalno, da Crna Gora geografski, istorijski, kulturno pripada Zapadu i Istoku.

Zavodliva je teza, dosta nijansirarana i geografski tačna - da smo otprilike Zapad Istoka ili Istok Zapada.

Kuća na sred puta

Kada smo već kod metafora, radije bih izabrao onu da je - kuća Crna Gora napravljena na sred puta. To sigurno jeste grad u kome sam rođen (Bar) koji predstavlja ravnopravno i komplikovano prožimanje Balkana i Mediterana.

Velike istorijsko duhovne šizme, podjela Rimskog carstva na Istočno i Zapadno, veliki hrišćanski raskol 1054. godine, dolazak islama prošle su po sred Crne Gore.

Pogledajmo kako dominantna literatura u svijetu, uz svu relativnost pojmova, vidi granice Zapada i Istoka, i u tom smislu naše mjesto. Dakle, imajući u vidu velike političko kulturne i vjerske raskole koje smo pomenuli, većina istoričara, antropologa, politikologa, kulturologa, uključujući i Hantingtona, autora Sukoba civilizacija, smještaju pravoslavlje i islam u istočni svijet. Dakle, po ovom određenju, dobrim dijelom pripadamo Istoku. Ali opet izmičemo generalizovanju nespornom činjenicom zapadne dimenzije naše istorije, i to ne samo dugim trajanjem rimsko katoličke tradicije i vjerskih institucija. Trojnost kultura, tradicija i religija na svom terenu kompleksne istorije otvara legitiman prostor za stav i tumačenje da orijentalno islamsko kulturno nasljeđe i ono zapadno katoličko uz većinsku pravoslavnu dimenziju zajedno čine integralno nasljeđe i komponente crnogorske kulture. Kažem crnogorske kulture, primarno po imenu države. Ovaj stav je, razumije se, podložan kritičkom osvrtu. Ukoliko stav zaslužuje pažnju, drugi ga mogu javno podržati ili osporiti.

Pomiriti naše istoke i zapade

Dakle, prije zagledanosti u Zapad i Istok treba da se pogledamo sami, s pitanjem - kako zajedno dalje. Primarno sa mirenjem naših istoka i zapada. Naravno, u viziji Crne Gore kao integrisane, homogene, demokratske, pravne društvene zajednice. Sa kontrolisanim nosiocima vlasti koji imaju osjećaj za opšte dobro, stručnost, ličnu i javnu pristojnost. Naravno, i kapacitet vizije sa razjašnjenim vrijednosnim pojmovima. Pritom bez intimnog straha od konstituisanja pravne države.

U takvim uslovima će i tema Zapada i Istoka - sada u dramatičnom propagandnom ambijentu šok sobe iz koje valjda treba izaći - dobiti svoja ozbiljna i kompetenetna tumačenja. Pa i sa korisnim predlozima.

Jedan mogući bi glasio: da umjesto domaće etnocentričnosti pređemo na “evrocentričnost”. Mislim na De Golovu “Evropu, od Atlantika do Urala”. Tu ima zapada i istoka. Kao i kod nas. Evropska iskustva kulturnog suživota, racionalna organizacije odgovornog društva nam mogu pomoći.

A u tim uslovima i bez strasti i propagande bismo lakše shvatili duh vremena svijeta u previranju i našeg autonomnog interesa i izbora u njemu.

( Miodrag Lekić )