Vječita priča o promjeni koja zavodi

Tema mode nikada nije bila aktuelnija nego u vremenu u kojem, upravo, živimo.

Ekspanzija potrošačke kulture kroz neprestano podsticanje na kupovinu, bombardovanje reklamama svih vrsta, te (pre)brze promjene u proizvodnji i potrošnji inspirišu teoretičare mode u pokušaju da objasne sve njene zakonitosti i predvide dalji tok kretanja. Tim prije što je moda kao društeni fenomen i sredstvo identifikacije i socijalizacije, simbolička komunikacija, predmet užitka i primijenjena umjetnost. Uz to, ona se dobrovoljno prihvata, nikoga otvoreno ne prisiljava.

Moda je, zapravo, proces stalnih promjena, koje obično nemaju svrhu usavršavanja predmeta u estetskom, funkcionalnom smislu kako bi se postiglo najbolje rješenje, već je promjena sama sebi cilj. Tako moda pravi “otklon” od, recimo, ustaljene odjeće, insistirajući upravo na stalnom osmišljavanju razlika. Jedino se zakonima mode mogu objasniti, između ostalog, stalne promjene oblika vrha cipela, dužina ženskih sukanja, boja i oblika muških i ženskih frizura i sl. Svi su ovi elementi samo posljedica osnovnog modnog načela - promjene iza kojeg ne stoji funkcionalnost, već ponajviše kreativna radoznalost, zasićenost postojećim, želja za igrom, potreba za dokazivanjem, pri čemu se vizuelni doživljaj i njegov simbolički efekat stavljaju u prvi plan. Takođe, pomenuta težnja ka novom, koja “oslobađa” od starog, stavlja nas u zavisan položaj od novog i socijalne sugestije ili, čak, imperativa da se novitet usvoji. Dakle, iako moda dozvoljava individualnost i po nekim teoretičarima predstavlja važan dio u socijalnoj konstrukciji sopstvenosti, ona nas još više vodi na put kojim idu i mnogi drugi.

Specifičnost mode je, zapravo, što u njoj nije presudan princip ljepote, odnosno sklada. Jer da jeste on bi se već našao i ustalio, makar onako kako ga konkretna kultura doživljava, i ne bi postojala potreba za daljim eksperimentisanjem. Ali kako moda ne teži apsolutno tom cilju, ona se stalno kreće, traži inspiraciju i poigrava. Ona je iracionalna i zato što traži promjene zbog njih samih, a ne da bi usavršavala funkcionalnost postojećih predmeta.

Fenomen mode se, inače, ne odnosi samo na odijevanje, kako se to obično misli, već i na način uređenja životnog prostora, ishranu, zabavu, rekreaciju, percepciju umjetničkih djela, odabir zanimanja, životnog stila itd. Zbog takve “sveprisutnosti” u većini aspekata društvenog života moda je ne samo površinski, već i mnogo dublji izraz odnosa i kretanja u sociokulturnoj i ekonomskoj sferi. Kao društvena, istorijska i kulturna praksa ona utiče na kolektivna i individualna uvjerenja, stavove, vrijednosne sudove i druge standarde. Zato je moda, na neki način, najosjetljiviji pokazatelj “ukusa epohe”, kao što je paralelno i kritički osvrt na određeno vrijeme i prostor.

Kao pojavu modu, naročito u odijevanju, nalazimo u svim dosadašnjim istorijskim razdobljima (u današnjem značenju, moda nastala krajem srednjeg vijeka), a izrazito u savremenoj kulturi u kojoj je masovna proizvodnja i potrošnja jedna od najbitnijih odrednica.

U prošlosti je moderan način oblačenja bio klasni ekskluzivitet koji je razdvajao više slojeve od nižih i obrnuto, povezujući vizuelno u grupe pojedince sličnog socioekonomskog položaja. Savremena moda je prilično “demokratizovala” društvo, jer je izbrisala granice klasa, makar u odjevnom smislu, pa modne stilove upražnjava ili diktira i masa, iako i dalje funkcioniše po načelu društvene pokretljivosti. Nju propagiraju prvo pojedinci, potom dio grupe, a nikako grupa u cjelini, jer čim neka moda ispuni grupu u cjelini, ona to prestaje biti (i kreira se nova moda). Takođe, modni predvodnici u savremenom društvu svoju avangardost ne zasnivaju, ili ne baziraju primarno, na socioekonomskom položaju, već više na specifičnoj ideji koju izlažu na tržištu. Elitizam u savremenoj modi se, dakle, može ogledati i kroz ekscentričnost ili revolt pojedinca ili grupe nošenjem neobične odjeće (koja vrlo često, ukoliko je šira grupa prihvati, i sama postaje u jednom momentu moda tj. pređe put od antimode do mode). Takođe, danas je prisutan i stilski pluralitet pa nije poželjan (moderan) samo jedan stil, već moda nudi uporedo nekoliko njegovih varijacija.

Dakle, modu uvijek konzumira samo dio grupe, a cjelina se nalazi na putu prema njoj. U trenutku kada neki modni stil obuhvati sve aktere u društvu, on time ukida različitost i pretvara se u ustaljenost, običnost tj. početni modni impulsi prestaju biti moda kada postanu opšteprihvaćeni. Kao osnovni mehanizmi mode mogu se izdvojiti novost, masovnost i prolaznost. Prvo načelo se temelji na inovaciji koja traje ograničeno vrijeme, drugo podrazumijeva sljedbenike, dok treće otktiva suštinu modnog mehanizma - promjenu radi promjene i sadašnjost, odnosno ograničeno trajanje.

Takođe, moda se kreće u ciklusima, pri čemu jedan ciklus znači vrijeme koje prođe od kada se neka konkretna moda uvede u glavni tok i dok se ne zamijeni novom. Tokom istorije mode ti su ciklusi postajali sve kraći (recimo, u XIX vijeku su trajali decenijama, a danas opstaju samo jednu sezonu, pa i manje, posebno ukoliko se na tržištu plasira više modnih trendova od kojih se samo neki ustale za sezonu). Isto tako, moda se često i “vraća”, ali samo kao podsjećanje na staro, obično na svakih dvadesetak godina koliko je, inače, potrebno da stasa nova generacija koja ne pamti prethodnu modu. To su tzv. retromoda i retrostilovi koji su slični već viđenim, ali nikada nijesu njegova apsolutna replika.

( Lidija Vujačić )