Uliks, bitka protiv cenzure

(Najopasnija knjiga na svijetu: bitka za Uliks Džejmsa Džojsa - The Most Dangerous Books: The Battle for James Joyce's Ulysses; Kevin Birmingham; The Penguin Press; New York, 2015; 432 str.)

Nemoralnost je oduvijek bila prekršaj u običajnom pravu, međutim eksplicitni statuti koji su doslovno zabranjivali opscene knjige nisu se pojavili u Sjedinjenim Državama i u Britaniji do 19. vijeka, kad se sve veće opismenjavanje stanovništva susrelo sa strelovitom urbanizacijom i tržištem publikacija pristupačnim mlađim naraštajima i urbanoj sirotinji. Pornografska literatura tada je dovoljno bila rasprostranjena da je pokrenula neku vrstu moralne panike, kulminiravši Zakonom za opscene publikacije iz 1857.g.

Zakon je doslovno dozvoljavao policiji da upadne u nečiji dom, radnju ili u privatnu kancelariju i počne da pretura po knjigama, i to na osnovu bilo čije pritužbe. Nemoralnost je, dakle, postala personalna stvar, jer ekstenzivnija zakonska pravila nisu postojala. Štaviše, režim britanske cenzure se pojačao tokom rata. Londonska policija je 1915. zaplijenila 1000 kopija romana Duga D.H. Lorensa u skladištu renomiranog izdavača, Metuena, i onda ih spalila. Vlasti s obje strane Atlantika takođe su spalile više od 1000 kopija Džojsovog Uliksa.

Fragmenti gotovo svega što je Džojs ikada napisao, uključujući Dablince, Portret umjetnika u mladosti i Fineganovo bdenje, pojavili se u vidu svojevrsnih eksperimenata u časopisima prije nego što su zadobili veći format. Jednog dana je napisao osam stranica, nazvavši ih "Portret umjetnika". Urednici izvjesnog dablinskog časopisa odbili su ih kao nerazumljive, pa je Džojs odlučio da tu skicu preobrati u roman - odbijanje ga je inspirisalo više od teške oskudice u kojoj je živio. Za dva mjeseca je napisao 11 poglavlja budućeg romana.

Portret je ostao neobjavljen (odbilo ga je 13 izdavača), dok su se Dablinci, zbirka od 15 priča, pojavili u knjižarama dvije sedmice prije ubistva austrijskog nadvojvode Ferdinanda. Prethodno su Dablinci skoro punih 10 godina tražili izdavača. Do kraja 1914. prodato je samo 499 kopija, od kojih je 120 trebao da otkupi sâm autor. Tokom prvih šest mjeseci 1915. prodato je 26 kopija, a do kraja godine samo 7. Uliks je isto tako začet kao hir. Radilo se o ideji za kratku priču što je svoje mjesto trebala da nađe u Dablincima.

Ne treba da čudi što će se budući Uliks udomiti u njujorškom književnom časopisu, Little Review. Osnivači, Margaret Anderson i Džejn Hip, vjerovatno su prve žene koje su u martovskom izdanju iz 1915. zagovarale prava gej populaciji, protestujući zbog činjenice da vlast ljude "muči i raspinje svakog dana samo zbog ljubavi", i zato jer ona ne ide na ruku njihovoj konvencionalnoj moralnosti. Zbog malog tiraža i jalovog broja oglasa i reklama, časopis je išao na štampu kod najjeftinijeg štampara u Njujorku, srpskog imigranta Popovića, čija se štamparija nalazila u Dvadeset trećoj ulici. Štampani oglasi, bukvalno nepostojeći prije Građanskog rata, u Americi su do Velikog rata postali industrija od milijardu dolara. Ovakvi mali eksperimentalni modernistički časopisi jedino su mogli da funkcionišu zahvaljujući nečijem pokroviteljstvu.

Little Review je okupljao velika imena: Hemingveja, Jejtsa, Eliota, Šervuda Andersona, Vilijama Karlosa Vilijamsa i Valasa Stivensa, sa crtežima Brankuzija, Koktoa i Pikabije. U maju 1917. g. Ezra Paund će postati inostrani urednik časopisa i on, koji će se svim snagama zalagati da objavi Džojsa, docnije će mu toliko toga zamjeriti.

Da bi pobjegao od rata, Džojs se sa Norom i dvoje djece preselio u neutralni Cirih. Pa opet, Džojsovo ime je, zahvaljujući prijateljima koji su forsirali njegovo pismo (on je izgleda samo trebao da piše i ništa više), postajalo je prepoznatljivo u književnom svijetu. Časopis Egoist će okončati serijalizaciju Portreta 1915. i naći podršku u imenima H.Dž. Velsa i H.L. Menkena. "Ja pišem i razmišljam o pisanju tokom čitavog dana i dobar dio noći", Džojs je napisao Paundu. "Ali sastojci se neće stopiti jedan s drugim sve dok ne dosegnu određenu temperaturu."

U Cirihu je prošao kroz najbolniji period svoje borbe s budućim gubitkom vida (od sifilisa) i drugim boljkama.

Uprkos ratu, nevoljama s leđima, problemima s disanjem i kožom, atropinskim halucinacijama zbog bolova u oku i nemogućnosti da zaradi novac kako bi izdržavao porodicu (do tada je 10 godina u Trstu podučavao engleski jezik), Džojs je nalazio načina da piše Uliksa. Ispisivao bi fraze na komadićima hartije koje je ostavljao po stanu poput uskršnjih jaja. Kad bi mu se zdravlje poboljšalo, mučio se dok bi ih tražio, sastavljajući živote Stivena Dedalusa i Leopolda Bluma doslovno iz paramparčadi. Bilježio je fraze i posebne riječi, naizgled s koca i konopca, skupljajući ih zatim u sveskama, gdje su čekale da budu umetnute u rukopis, poput komadića slagalice.

No, nakon tri godine rada, i dalje nije odmakao od osam časova ujutro (Uliks se događa tokom 24 časa) - a pri tom nije imao nijednu kompletiranu epizodu. U jednom trenutku, zamolio je Noru da spava s nekim muškarcem kako bi bolje razumio život Leopolda Bluma kao prevarenog muža.

Norin put u Lokarno sa djecom na određeno vrijeme bila je taktička operacija kako bi čovjek koji je konstantno boravio u svom poslu napokon ispilio iz te sheme, međutim ni njeno odsustvo, a naročito njegove bolesti, nisu ga iole više mogle vratiti u realnosti. Nori je svako malo iščitavao dijelove romana, ostavljajući je indiferentnom, a kada sa njom nije mogao da razgovara o Uliksu, onda je vrlo malo toga imao da joj kaže o bilo čemu drugom. U međuvremenu su primali novac od raznih mecena.

U isto vrijeme, u Americi, Poštanska Služba je bila značajna federalna agencija za sprovođenje zakona. Tako da je, dok se Džojsov Uliks počeo pojavljivati u nastavcima u Little Review 1918. godine, Pošta bila u poziciji da zabrani cirkulaciju nekoliko poglavlja romana zbog nemoralnosti i anarhizma, tada rasplamsanog u Americi, posebno zbog irskih terorista koji su sijali strah po zemlji. U isti mah, Little Review nije krio da podržava ozloglašenu anarhistkinju, Emu Goldman.

Problemi sa cenzurom oko Uliksa zapravo su počeli ne zbog toga što su vlasti jurile za pornografijom već zato što su vladini cenzori u Pošti tragali za inostranim špijunima, radikalima i anarhistima, pa im uopšte nije bilo bitno da li se radi o političkim ili intelektualnim anarhistima, ili o ljudima koji su sebe smatrali umjetnicima. Ova brza i interesantna knjiga Kevina Birmingema nerado tretira Džojsa kao manjkavog i licemjernog čovjeka i truta, što je on i bio, ali ga prirodno predstavlja i kao genija, odnosno onako kako se do sada i gledalo na njega, kao na modernog Homera.

Knjiga prati nastanak Džojsovog Uliksa, a naročito njegovo proganjanje zbog opscenosti, počev od serijalizacije, a onda i do prvog objavljivanja u formi knjige, kada to niko drugi nije htio da učini (čak ni Virdžinija Vulf), 1922. godine; objavila ga je Silvija Bič, vlasnica male pariske knjižare - Shakespeare and Company - koja nikada prije nije objavila neku publikaciju; finalni momenat će se zbiti kada sudija Džon M. Vulzi, 1933. godine, proglasi da Uliks nije nemoralan i da se legalno može štampati u SAD (u Britaniji je štampan 1936).

Autor odlično primjećuje da je jedna od Uliksovih ironija ta što je zabranjivan da bi se zaštitili ženski čitaoci, a u stvari sve što ima duguje nekolicini žena. "Dijelom ga je inspirisala žena, sponzorisala ga je žena, serijalizovale su ga druge dvije žene, a na kraju ga je objavila četvrta žena."

( Ratko Radunović )