Pismenost rođena u prožimanju tradicije Vizantije i Zapada

(Gojko Čelebić, Barok Crne Gore, urednik Dragan Vukčević, recenzenti Đorđije Borozan i Aleksandar Čilikov, Ministarstvo kulture Crne Gore, Narodni muzej Crne Gore i CID, 2015)

Barok Crne Gore, antologija Gojka Čelebića, sabira tri veka književnog stvaralaštva - epohu između dinastija Crnojevića i Petrovića, od 1500. do 1800. godine, na teritoriji Crne Gore. Na gotovo tri hiljade strana, u tri toma, predstavljena je pismena kultura ovog perioda, ali i ona usmena i vizuelna.

Ova epoha je i pored obimne građe, objavljivane i analizirane, velikim delom ostala nejasna. U okviru nacionalno orijentisanih istoriografija, koje su polazile od apsolutne nekompatibilnosti konfesionalno različitih kultura, tumačena je ili kao „postvizantijska“ ili kao „zapadnjačka“; uz to su išla i uobičajena negativna poređenja „originalnih“ kulturnih struktura i njihovih „kopija“. Čelebić koristi teoretski i metodološki pristup po kojem kulture nisu jedinstveni monoliti, već dinamički i međusobno uslovljeni sistemi u procesu stalne transformacije. Njegova usredsređenost na aktivnost i iskustvo protagonista u njihovom vremenu omogućava izlazak iz formalistički definisanih okvira i otvaranje puta razumevanju istovremenog trajanja i prožimanja tradicija Vizantije i Zapada u Crnoj Gori. Odbacivši pristup zasnovan na pojednostavljenom suprotstavljanju konstruisanih ekstrema, Čelebić ističe heteroglosiju, primerenu realnim istorijskim okvirima i činjenicama. Tako se ostvaruje njegov deklarisani cilj: prikazati kompletnu sliku pismenosti Crne Gore od 16. do 19. veka.

“Sloboda” s kojom antologičar nastupa ima uporište u postmodernističkom diskursu i savremenim studijama verbalne i vizuelne kulture, koje je upoznavao tokom školovanja u Crnoj Gori, Novom Sadu, Pragu; u saradnji sa izrazitim predstavnicima jugoslovenske, evropske i svetske misli; u vlastitom književnom promišljanju, pisanju i stvaranju antologija (Književnost na tlu Crne Gore od 12. do 19. vijeka). Poseban oslonac bila mu je sloboda baroka. Barokna književnost, slikarstvo, skulptura... ne žele čitaoca / posmatrača prevesti od tačke A do tačke B, već ga obuhvatiti, uključiti u misaonu igru, pokrenuti njegovu oštoumnost (agudeza). Čitalac ove antologije kreće se kroz zapreteni svet barokne Crne Gore: istovremeno se upoznaje sa pomorcima i prepisivačima iz manastirskih skriptorija; monasima, nadbiskupima i patrijarsima; herojima i antiherojima; gradskim kapetanima, vladikama i carevima; nikada se sasvim ne okreće licem ili leđima moru, ni Lovćenu; nikada nije samo u jednom žanru, već putuje od epa i drame do satire i paskvile; stalno je između javnih i privatnih svetova, ličnih i kolektivnih memorija. Tražeći potku koja će ovu knjigu objediniti (prema sopstvenom prizanju „dugo, kao u kakvom tunelu vremena i prostora“), Čelebić se oslonio na barokne antiteze i stvorio sinkretičku antologiju po meri našeg vremena.

Naslov Barok Crne Gore takvoj je antologiji primeren. U knjizi su dela iz 16. veka, renesansnog stoleća; međutim, zbog velike duhovne krize - protestantske i katoličke reforme, kao i ekonomskih, ratnih, migracionih kriza, ovo doba je zapravo rodilo baroknu kulturu. U antologiji su i dela iz 18. veka, koji, prema istoriografskim pravilima, više nije barok; ali, samo su veliki kulturni i administrativni centri Evrope imali rokoko, potom prosvetiteljski neoklasicizam, a većina entiteta barok; osim drugih „dugih“ stoleća, postoji i „dugi 17. vek“, odnosno „dugi barok“. Zato antologičar ne odvaja književnost ovih vekova, već ih ugrađuje u jednu konceptualnu celinu, samo morfološki različitu, znajući da kategorije koje objedinjuju pojam barok nisu u domenu formalnih karakteristika, već na nivou sadržaja.

Antologija obuhvata teritoriju današnje Crne Gore, ali Crna Gora postoji i u mentalnoj, društvenoj, kulturnoj svesti baroknog doba, sa svojom žižom, „Lovćen-piramidom“, kako piše Kotoranin Ljudevit Paskvalić. Čelebić baroknu Crnu Goru s pravom predstavlja kao laboratoriju (ili, kako je sam naziva, „retortu“, vas hermeticus, spravu ondašnje alhemije) kulturnih susreta i nadmetanja različitih sistema poetika, tekstova, slika. Uvek na periferiji, ali uvek važna - Vizantiji (potom Otomanskom carstvu) i Veneciji, istoku i zapadu, Crna Gora obuhvata sve slojeve novovekovne kulture. Elementi ovih kultura ugradili su se u Crnu Goru i stvorili njen identitet koji se mora razumeti „sinkertički, nipošto kroz prizmu apodiktičke prednosti jednog nad drugim“.

Pismenost barokne Crne Gore, kako ističe antologičar, počiva na tri stožera: epici na narodnom jeziku; manuskriptskoj literaturi koju stvaraju rukopisci 16. i 17. veka na staroslovenskom jeziku; bokeljskoj književnosti pisanom na latinskom, italijanskom i slovinskom jeziku; među autorima iz sva tri polja vlada jednakost. Oslanjajući se na hermeneutski metod izučavanja i interpretacije tekstova (višesmislenih, punih metafora i alegorija), prateći njihovo polivalentno poreklo i značenje, Čelebić pronalazi kohezionu nit koja ih povezuje, upretena oko suživota crkvenoslovenskog i novog narodnog, slovinskog jezika.

I autorstvo antologije je polifono: zastupljeni su stvaraoci od 1500. do 1800. godine (Ljudevit Paskvalić, Jeronim Pima, Božidar Vuković Podgoričanin, Gavrilo Trojičanin - jedan od glavnih junaka antologije, Romul Cetinjski, Đorđije Bizanti, Marijan Bolica, Timotej Cizila, Venijamin Crnorizac, Avakum Cetinjski, Vicko Bolica Kokoljić, Andrija Zmajević - jedan od najzastupljenijih pisaca u antologiji, Dimitrije Dijak, Vicko Bujović, Danilo Petrović Njegoš, Ivan Krušala, Vasilije Petrović Njegoš, Ivan Antun Nenadić, Antun Kojović, Stefan Zanović...); jugoslovenski analitičari iz 20. veka (Stjepčević, Luković, Milović, Brajković, Milošević, Kovijanić, Pantić, Pavić, Mano-Zisi, Popović, Ostojić, Kalezić, Mijušković, Mijović, Prijatelj, Medaković, Vujičić, Medenica, Radulović-Vulić, Ivanišević-Vujošević, Skovran...), kao i oni koji pišu danas (Kilibarda, Pižurica, Mihaliček, Čilikov, Radojičić, Šimunković, Brajović, Mažibradić, Skoko, Lalošević...); tu su i evropski i svetski naučnici i njihove analize baroknih fenomena (Bahtin, Maravall, Baumer, Lambert, Villari, Segel, Diaz..). Posebno autorstvo je ono samog antologičara: on je autor predgovora u svakom od tri toma, kao i predgovora za tekst svakog pisca iz barokne epohe; autor je i nekoliko tekstova u sva tri toma knjige.

Oslonjen na domete velikih prethodnika, antologičar otkriva nepoznate slojeve u tekstovima bokeljskih književnika, prožetim uticajima italijanske renesansne i barokne književnosti. Posebnu pažnju posvećuje tzv. manuskriptskoj tekstualnosti koju stvaraju tzv. minorni pisci, odnosno prepisivači iz Cetinjskog manastira, kao i manastira u dolinama Morače, Pive, Tare i Lima. Oni, pritisnuti nevoljama, ali relativno slobodni u organizaciji svog života i domena, svakako slobodniji od mnogih ondašnjih (i današnjih) ljudi, pišu proročke tekstove, eshatološka očekivanja, iščitavaju predznake dies irae u apokaliptički intoniranim tekstovima i podstiču na pokoru, ličnu i kolektivnu. Sagledani su kao „ostrvca pismenosti“, povučeni u duboku senku, ali trajni i spremni na duboku žanrovsku preobrazbu.

Zato formira devet poglavlja (po tri u svakom od tri toma) koje postavlja kao otvorenu formu, omeđenu samo konturama, jer ne oseća da postoje čvrste i stabilne granice među njima. Poglavlja formira tematski, određujući ih prema književnom i žanrovskom tonu. Svako od njih počiva na unutarnjoj koherentnosti, koja se gradi poput „privlačenja snopova svjetla oko glavne ose: oko jedne riječi“.

U uvodu u svako poglavlje antologičar upoznaje čitaoca sa biografijom i bibliografijom autora, kao i sa mestom gde se nalaze originali i prepisi tekstova, ko ih je „otkrio“, preveo, tumačio...

Objašnjava književne principe epohe kojima su bliski. Veliku pažnju posvećuje fenomenu autorstva i originalnosti ondašnjeg, a ne našeg vremena. Naročito ga obuzima tema egzila, kao i problem žanrovskog osamostaljenja i opredeljenja. Pošto je antologija u velikom opsegu posvećena jeziku, Čelebić se bavi pitanjima rođenja, života i smrti jezika, redakcijama, ritmom, bojom i zvukom izgovorene i napisane reči.

Prvo poglavlje, “Barok van baroka”, posvećeno je krugu „vanbarokne kulture“, odnosno tekstualnosti nastaloj pre samog baroka, duboko prožetoj vizantijskom tradicijom. Otvara ga Božidar Vuković Podgoričanin svojim pogovorom u liturgijaru koji je štampao u Veneciji. Odmah nakon ovog izuzetnog stvaraoca, s kojim u crnogorsku književnost utiče novi medij štampe i tema egzila, tekst je iz 20. veka, Jevta Milovića, koji je u Beču pronašao, i potom objavio, odluku kancelarije cara Karla V da se Vukoviću dodeli titula plemića. Ovim primerom je pomenuta autorska polifonija, srž antologije, objašnjena. Nakon niza autora stiže se do drugog poglavlja, “Okean baroka”. Matafora mora, omiljena u baroknoj verbalnoj i vizuelnoj kulturi, prikladna je za celinu koja teži da predstavi uzani prostor Crne Gore uronjen u beskrajne i prepletene svetove vizantijske i latinske kulture. U trećem poglavlju “Nebo” predstavljeni su tekstovi o veri, pobožnosti, odnosu prema Bogu i pokoravanju Božijoj volji. Nedeljivost manuskriptskog i oralnog, fresaka i oltarskih slika, istočnih i zapadnih uticaja, na kojoj se inspisitra u svakom poglavlju, u “Nebu” je izrazita.

Drugi tom počinje četvrtim poglavljem, “Textus privatus”. Privatna tekstualnost 16, 17. i 18. veka je bila jedna od osnovnih inspiracija antologičara, “konceptualna tekstura” arhitekture čitave antologije koja teži sinkretizaciji Vizantije i Zapada na prostoru Crne Gore. U ovom poglavlju preko pisama - privatnih, poslovnih, obaveštajnih, političkih, koje pišu pomorci, hajduci, pisci libreta za opere, vladari, otete ili oslobođene žene, pirati - čitalac se upoznaje sa ličnim odnosom baroknih ljudi prema tekstu, korespondenciji, sebi samom i svojim okvirima... “Teret i slast” intime otvara izuzetni testament Đurađa Crnojevića, s pravom tretiran kao književni dokument, pun bola zbog rastanka, emigracije, nestanka; njegova završnica, poruka ženi Izabeti da joj niko “ne može tražiti račun” o onome što jeste, ili nije “uradila dobro ili loše”, jedan je od najizuzetnijih iskaza rodnih odnosa u ondašnjoj Evropi.

U petom poglavlju “Fantastika” sabrana je barokna opsesija čudesima, nadnaravnim, onostranim. Glavni junaci crnogorske barokne meraviglie su Timotej Cizila, Gavrilo Trojičanin, Andrija Zmajević - u doktrinama svojih crkava utemeljeni pisci, ali sa izrazitom fantastičnom žicom, ponekad sakrivenom, ponekad izravnom, punom folklorne i karnevalske atmosfere i do tada neviđenog kombinovanja žanrova. “Smijeh” je šesto poglavlje koje obuhvata “smjehovnu zonu” baroka u Crnoj Gori, zonu prosvećenosti i osvetljenosti. “Draško od Mletaka”, koji je bio prvo književni lik, tek potom pisac, zbog svojih je pisama prožetih humorom i apsurdom (“tu ga je našao Njegoš”), jedan od njenih glavnih junaka.

Treći tom otvara sedmo poglavlje “Barok i smrt”. U njemu je sabrano sve ono što čini baroknu ars bene moriendi: bojevi, katastrofe, plačevi, pogrebi, bugarenje nad mrtvim, funerarne ceremonije, sve što se odnosi na smrt čoveka i smrt jezika. U osmom poglavlju “Žena” su tekstovi o ženama koje pišu muškarci. Žena je objekat ljubavi, neljubavi, mržnje, strasti duše i tela. Zahvaljujući redaktoru Ženidbe Maksima Crnojevića, Starcu Miliji Kolašincu, ona je u ovom poglavlju i subjekat, heroina odluke i akcije na javnoj sceni. Barokne krugove ove antologije zatvara deveto poglavlje “Veze”. Ono je “kruna i poenta ukupnog napora”, jer se u njemu sustiču sve koordinate baroknih metamorfoza. Kao što se početno poglavlje odriče istorijske preciznosti i upušta u tokove ideja, tako i ovo poslednje potvrđuje stalnu baroknu promenljivost, konfliktnost i, istovremeno, konektivnost.

Zaključeno je jednim postmodernističkim hronotopom, tekstom samog antologičara, Maxim&Macbeth, u kojem se svojim dramskim i polemičkim strukturama, idejama zločina, krivice i nevinosti, stapaju dva velika dela nastala na polovima, hronološkim i prostornim, barokne kulture.

Kada se 3000 stranica sastavi mimo tvrdih a udobnih metodoloških i istoriografskih okvira, oštroumno, prosvećeno i posvećeno, neumitna su i kritička zapažanja. Neka će se odnositi na metod, prisustvo/odsustvo autora, tekstova i tema, analize i zaključke.... Ženske studije jednom će dodati ponešto poglavlju “Žena” i “spustiti” androcentričnu perspektivu baroknih pisaca. Pisana reč muslimana Crne Gore takođe pripada ovom vremenu; razbacana po bibliotekama širom Evrope, ona čeka svoje istraživače i antologičare. Nakon godina prikupljanja i udubljivanja u svaku reč, Čelebić je u jednom trenutku morao stati. Kada se sakupe, prouče, analiziraju i prožive stotine tekstova iz tri stoleća crnogorske pismenosti, dobija se antologija koju niko ko bude mislio i pisao o Crnoj Gori od 16. do 19. veka neće moći zaobići.

Naučnici će u njoj pronalaziti izvore, tumačenja, metodološke postavke, puteve daljeg slobodnog kretanja. Čitaoci uživanje kako u pojedinačnim tekstovima, tako i u autorskom višeglasju, strastvenosti baroknih pisaca i onoj koju je u knjigu uneo antologičar.

Poigravanje sa baroknom anonimnošću

Pošto, kako kaže Čelebić, anonimnost nije bezautorsko, već netipično autorsko stanje, on mnoge bezimene pisce, u dosadašnjim hrestomatijama nazivane Anonim, krsti novim imenima koja im daju jače konture identiteta.

Naziva ih ili prema žanru (Počasničar, Komik, od Plača, Dramaturg, aristofansovski Batrahomiomah), po toponimu ili imenu manastira u čijem skriptorijumu stvaraju (Lovćenski, Bokelj, Primorac, Rišnjanka, Cetinjski, iz Bliskove, Morački). Neki od pisaca dobili su nova imena: Draško Popović postaje Draško od Mletaka.

Neki slikari, poput Popa Strahinje, dobili su status pisca, jer slikar toga doba nije odvojen od pismenosti, makar i samo zbog jedne rečenice koju je za sobom ostavio. Antologičara interesuju svi oni, kao pojedinci, ali ga najviše zanima sistem koji tvore i, naročito, kako taj sistem radi.

( Saša Brajović )