Pokoljenje pisaca kojima jezik umire na usnama

Nikifor Nikoljac (? - posl. 1537)

Pisar, ali i pisac, jer je živio u epohi kad je i čitati (kamo li pisati) već značilo stvarati, Nikifor Nikoljac ostavio je pomen o dva skriptorija kod današnjeg Bijelog Polja. Jedan je Nikoljac a drugi Zastup. U svom Mineju za decembar g. 1537. on govori o “velikim građevinskim poslovima na obnovi crkve i manastirskih konaka, o živopisanju i prepisivanju knjiga” (up. V. R. Petković, Bogoslovlje,Beograd, VI/1931).

Kao i svi pisci njegova doba, u našem poznom odjeku Bizanta, ali u vjernoj vizuri bizantske književne prakse, testirane hiljadu godina na prostoru od Španije do Palestine, od Atlantika do Crvenog mora, dokle je zahvatila vizantijska civilizacija, i naš skromni manastirac zna šta je tzv. upotrebna književnost.

Nikifor, doduše, nije svjestan preciznog njemačkog termina (Gebrauchliteratur). Kako je mogao biti? Ovaj izraz pojaviće se tek kasnije, u tzv. jevrejskoj renesansi (Yiddish Renaissance), s njegovim mlađim savremenikom Hermanom Witekindom. On je objavio svoja Hrišćanska razmatranja i uspomene na magiju 1585. g. (Christlich bedencken und erinnerung von Zauberei).

Ovaj profesor na Hajdelbergu je svoje djelo objavio pod pseudonimom Augustin Lercheimer, iz razumljivih razloga, pošto je se tu Faust pojavjuje ne kao Lucifer već kao amblem intelektualnog ponosa. No, djelo je u kasnijoj doktrinarnoj povijesti demonologije ostalo zapamćeno po tzv. upotrebnoj vrijednosti vjerske literature u borbi s demonima.

Nikifor nije imao problema sa đavologijom, ili barem ne spominje nevolju te vrste. On ima preča posla, piše predgovor (predislovije) za Minej sa jasnim, naglašenim ciljem: “za službu i čitanje u hramu Svetog i slavnog arhijereja i čudotvorca Hristovog, Nikole i Uspenja prečiste Bogomatere ikone mirotočice”. Jezička obnova

Jezik ovog minornog pisca ipak je kadar, na samrtničkom odru babilonskih jezikâ, da izrazi pojedine generalije u vezi sa proširenjem stare crkve i građenjem nove: “I još hoću da govorim i kažem onima koji čitaju ovaj Minej, da je ova crkva ranije bila prosto građena, i manja, a jedina ćelija porušena i bijedna, ali ovce bijahu željne hrane”.

Nikiforov diskurs o ovcama, razumije se, nije drugo do metafora koja se odnosi na tekstualnost. Ovce su gladne knjiga, rečeno njegovim jezikom, jer upravo zato se “obnavlja mjesto, crkva sa dvjema kupolama, i okolo crkve utvrđenje sa velikim i malim ćelijama za tihovanje inocima”.

Oslikava se donja kupola, tj. ukrašava se ikonama, kaže pisac, a na proljeće - očevidno je riječ o g. 1538. - “počeše oslikavati i gornju kupolu više priprate, i tada počeše prepisivati ove mineje. Jedni majstori oslikavahu crkvu, a drugi prepisivahu mineje u ćeliji”.

Samrtnički jezik ovog pisca tinjaće još stoljeće i po, i to jedva, ne plamenom vatre već plamičkom svijeće, do svojih sljedbenika: Venijamin Crnorizac (? - posl. 1603), Tomo Dijak (? - posl. 1630), Vasilije iz Zagulja (? - posl. 1686) i posljednji od značajnih manastiraca Arsenije Čarnojević (1633 - 1706).

Na knjigama je, očevidno, rađeno tokom čitave godine. Nikifor svjedoči da su njegovi drugovi i braća stvarali u ambijentu palimpsesta, iščitavanja, tumačenja, markiranja, dopisivanja, kompiliranja, ikonoborstva, jednom riječju intenzivnog umjetničkog i kulturnog života.

“I završi se crkveno oslikavanje, dodaje on, i prepisivanje dvanaest mineja za devet mjeseci. Počeše se mjeseca marta, a završiše mjeseca novembra, trideseti dan, na svetog Apostola Andriju.” Od ovih dvanaest tomova sačuvan je samo jedan, Nikiforov.

Ali to ni dalje, na žalost, nije pravi odnos sačuvanog u odnosu na ono što je uništeno u ognju kontrateksta koji je sažegao našu književnost od Crnojevića do Petrovića. Pravi odnos nije 12:1, jer da je takav, danas bi to nasljeđe na teritoriji CG bilo dostupno, i u obilju dostupnog ne bi se moralo žaliti za izgubljenim.

Pravi odnos je, na žalost, bliži cifri 100:1 u korist vatre, u korist Lucifera, što bi rekao Herman Witekind, alijas Augustin Lercheimer.

Književnosni domet onih ostalih jedanaest autora iz te godine (1537), da nam je dostupan, izmijenio bi donekle sliku naše kulture. Ne samo zbog svog duhovnog bogatstva, nego, još više, zato što bi nam nametnuo naviku da sve manuskriptske autore posmatramo na jedini valjan način: zajedno, u cjelini, kao pokoljenje.

Književne škole

Filing ovog pokoljenja za timski rad, njihov preskromni, ali ozbiljni pristup filozofskim pitanjima, životu kao životu, a ne samo biološkoj vertikali i kontra-vertikali, tj. smrti, čini ih savršeno dostojnim serioznog postmodernog promišljanja. Oni govore u ime drugih autora i koautora, kompilatora i prepisivača, učenjaka i pismenjaka u toj oralnoj epohi savršeno jednostavno.

U svojoj glasovitoj knjizi Thought & Letters in Western Europe, sa ciljem da rekonstruiše književnu klimu evropskog Zapada u zlatno književno doba Bizanta, M. L. W. Laistner govori o skriptorijima kao školama pisanja i mišljenja:

„Svaki manastir, koji je držao do svog ugleda, snabdjevao je krug zainteresovanih kopijama svojih rukopisa. U širokom je krugu moralo biti zaposleno mnogo dobrih pisara na ovim zadacima, tako da su škole pisanja postale regularni centri za umnožavanje kopija jednog autora i rasturanje istih po drugim kućama”, kaže Laistner (up. Thought & Letters, Cornell University Press, 1976, 228).

Grčko-latinsko prisustvo na Zapadu ne samo da je nesporno, nego je konstituivno, barem u pogledu osnivanja klasične zapadne misli. Nije van intelektualnog interesa i opravdanosti, prema tme, baciti pogled i na našu marginu u dolini Tare, Lima i Pive (skriptorijski internet XVI stoljeća), odnosno na obronke grčko-rimskog svijeta u postbizantskoj epohi.

Istočni izvori mnogo znače za evropski Zapad. Rimski pisac i državnik Kasiodor imao je najveću privatnu knjižnicu u starom svijetu i tu su se nalazili komentari Psalama, kao i svi tomovi Institucija, što se uopšte nije moglo naći u Engleskoj Nikiforovog doba (up. detaljnije P. Courcelle: Les letters grecques en occident, 1947, 374).

“Zaista, mnogo se trudismo i završismo ove mineje, a Bogu na slavu i svetim”, kaže jedan među tolikim drugim, Sava iz Zastupa (? - 1545), ne samo savremenik već i saradnik Nikiforov. Radili su, naime, zajedno sa Jovanom Dijakom (? - posl. 1552) u skriptorijima Šudikove, Kumanice, Nikoljca, Zastupa i Sv. Trojice.

Osjećaj ovih minornih pisaca za solidarnost i zajedničku ranu jezika, na kom se písalo dok je umirao, dirljiva je ali realna stranica evropske pismenosti:

“Jer mi bijasmo u ta teška vremena uvrijeđeni i omraženi”, kaže Nikifor Nikoljac, kao da progovara iz usta svih pisaca u egzilu: Ilije Zagurovića (? - 1557), Save Stefana Paštrovića, Vicka Vukovića,

Pahomija sa Dioklitskog jezera, Mojsija iz Budimlja i, dakako, rodonačelnika naše egzilantske literature, B. V. Podgoričanina - “za sva buduća vremena…”

“Tako i mi nismo bili mirna uma zbog sadašnje nevolje u vladajućem ismailskom carstvu”, zaključuje on u apokaliptičnom iskazu o svom egzilantskom pokoljenju. Pisci kojima jezik umire na usnama, to su bili oni.

Naša rukopisna knjiga toga doba značajna je koliko i štampana, ako ne i više. No, dok to dopre do naših glava suludo zaljubljenih u godišnjice, jubileje i nekrofiliju proći će još pedeset a možda i sto godina.

( Gojko Čelebić )