Kolektivna manjinska prava

Dugo je, u istoriji multinacionalnih država bila preovlađujuća koncepcija da se na osnovu individualnih prava građana rješavaju i problemi položaja nacionalnih manjina. Iz razloga cijele ove koncepcije, kao i zbog straha od posljedica drugačijeg pristupa, ignorisana su ili minimizirana tzv. kolektivna prava nacionalnih manjina. Ali, ovakva koncepcija je dala svoj kolorit političkim zbivanjima, često krvav. Naime, u toku 19. i 20. vijeka došlo je do masovnijih međuetničkih ratnih stradanja. U svijetu je od Drugog svjetskog rata bilo oko 250 velikih etničkih sukoba, koji su odnosili i stotine hiljada ili čak milione ljudskih života.

Mnoge od država koje su se suočavale sa problemima u interetničkim odnosima tražile i traže načine kako da ih riješe, i to na trajnoj ustavno-pravnoj osnovi, institucionalno i praktično politički. U traženju rješenja teži se prevazilaženju i onemogućavanju dominacije jednih grupa nad drugim i uspostavljanju odnosa saradnje i partnerstva, odnosno ozbiljno se uzimaju u razmatranje ideje koje su nahdahnute demokratijom i koje vide neophodnost prilagođavanja demokratskih ustanova situacijama i problemima tzv. podijeljenih ili višenacionalnih društava. S tim u vezi, naučni istraživači ukazuju da je ustavna i institucionalna rješenja regulisanja manjinskih prava lakše naći prije nego što otvoreni sukobi počnu, jer kad to dogodi onda ni ona rješenja koja su ranije možda bila moguća, ne zadovoljavaju više ni jednu stanu u sukobu.

Tokom posljednje tri decenije, kolektivna prava manjina dobijaju šire priznanje. Po riječima poznatog izraelskog autora Lernera „međunarodna zajednica je postala svjesna činjenice da pravilo o nediskriminaciji i sistem usredsređen na pojedinca nisu dovoljni ni da zaštite prava pojedinca kao članove grupe niti da zaštite grupe“. Ovakav stav potvrđuje sve širi broj autora ( F. Capotorti, P. Thorberry, Th. Veiter, G. Sacerdoti, F. Ermacara, Y. Dinstein, O. Kimminich, W. Kymlika, H. Poulton, itd.).

Američki pravni stručnjak Adis dolazi čak do zaključka, da je “jedini plauzibilan način da se razumije pojam etničkih prava da se ona poimaju kao prava grupe“. U traženju kompromisa, jedan model rješenja je pronađen u članu 27 Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima koji govori o tome da se u državama u kojima postoje etničke, vjerske ili jezičke manjine ne može uskratiti pravo “licima koja pripadaju takvim manjinama“, da „u zajednici sa drugim članovima svoje grupe“ uživaju prava kao što su korišćenje sopstvenog jezika, sopstvena kultura i dr. Time su pristalice kolektivnih prava dobile uporište u formulaciji da je riječ o pravima koja se realizuju “u zajednici sa drugim članovima svoje grupe“. Dakle, ovaj član predstavlja instrument zaštite grupe, odnosno ima elemente “zaštite grupe“ i kao takav on zapravo pruža kolektivna ljudska prava članovima manjinske grupe.

Formulacije navedenog člana 27 su bile uzor drugim međunarodnim dokumentima. Njegovu soluciju preuzimaju, između ostalih, Deklaracija Ujedinjenih nacija o pravima pripadnika nacionalnih ili etničkih, vjerskih i jezičkih prava 1992, Kopenhaški dokument KEBS-a iz 1990. godine, Preporuka Savjeta Evrope br. 1201/1993, Okvirna Konvencija o zaštiti nacionalnih manjina 1995. godine. Deklaracija UN, kao i Okvirna konvencija Savjeta Evrope, postavljaju i same manjine kao grupe (a ne samo njihove članove) kao adresante prava i zaštite. Član 2 Deklaracije UN nalaže državama da „štite egzistenciju i nacionalni ili etnički, kulturni, vjerski i jezički identitet manjine na njihovim teritorijama i da podstiču uslove za unapređivanje tog identiteta“. Sličnu formulaciju prihvata član 1 Okvirne Konvencije koji posebno apostrofira kao objekte zaštite “nacionalne manjine“, odnosno “lica koja pripadaju tim manjinama“.

Značajni pomaci u pravcu priznavanja prava manjina kao grupe se čine i u novim zakonodavnim aktima kojima se nastoje riješiti (i izbjeći) etničke tenzije u zemljama Srednje i Istočne Evrope.

Kolektivna manjinska prava su na primjer: pravo na upotrebu maternjeg jezika i pisma; pravo na školovanje na maternjem jeziku; pravo na njegovanje nacionalne kulture i tradicije; pravo na informisanje na maternjem jeziku; pravo na djelotvorno učešće nacionalnih manjina u javnom životu. U red kolektivnih prava spadaju i pravo na različite manjinske samouprave odnosno autonomije; pravo na praznovanje vjerskih i nacionalnih praznika manjina; pravo na isticanje nacionalnih simbola i znamenja, i dr.

I da zaključim: u značajnom broju zemalja - de iure ili de facto - priznata su određena kolektivna prava manjina; da su u međunarodnom pravu sadržana kolektivna manjinska prava u vidu kao pravo pojedinca da u zajednici s drugima uživa neko pravo; da naučni autoriteti od zapada do istoka ukazuju na neophodnost garantovanja i obezbjeđivanja kolektivnih manjinskih prava u multinacionalnim državama. I napokon, čovjek ne može da uživa u svojim individualnim pravima a da pri tome bude pripadnik obespravljene ili ugrožene etnonacionalne grupe odnosno etniciteta.

( Nik Gašaj )