Autoritarni šarlatani

Zašto teorije zavjere i šarlatanstvo, generalno, tako često imaju najjaču podršku u svjetskim diktatorima? Naravno, diktatori su gotovo uvijek sami od sebe ekscentrični, ali nije sve tako prosto. Ovdje imamo pitanje da li je šarlatanstvo neophodna crta autoritarnog vladanja.

Posljednje dokaze da je to tako možemo naći u ekonomskoj krizi u Turskoj. Turska je opterećena dugovima, njena valuta, lira, pada; centralna banka je dobila zabranu da tu valutu štiti podizanjem kamatnih stopa jer predsjednik Redžep T. Erdogan smatra da će povećanje kamata dovesti do inflacije.

U ekonomskim krugovima kažu drugačije. Ali Erdogan, kao i mnogi drugi, nije sklon da sluša savjete. Naprotiv, da bi natjerao centralnu banku da prati njegovu čudnu monetarnu politiku, Erdogan je postavio svog potpuno nekvalifikovanog zeta, Berata Albajraka, na mjesto ministra finansija i trezora zemlje.

Kao osoba odrasla u Sovjetskom Savezu posebno sam osjetljiva na dejstvo iskrivljenih naučnih teorija na društvo. Josif Staljin odbacio je Mendeljejevu genetiku (osnovni zakon nasljednosti), i čak Darvinovu teoriju evolucije, u korist lažnih teorija Trofima Lisjenka, sovjetskog biologa koji je smatrao da su ljudske crte stečene, a ne naslijeđene. Zahvaljujući Staljinovoj podršci, Lisjenko - čije je falš istraživanje o poljoprivredi osudilo, možda, milione ljudi na glad - poslao je sovjetsku biologiju u neracionalni svijet odvojen od realnosti, i to na dvadeset godina.

Nikita Hruščov je možda ukinuo staljinizam, ali nije bio manji zatočenik iskrivljenih teorija. On ne samo da je podržavao Lisjenkove teorije, već je vjerovao ideološki zatucanim inženjerima i geolozima koji su tvrdili da pravila komunizma mogu ignorisati zakone prirode. Oni su mu rekli da bi sovjetske atomske bombe mogle biti iskorištene da se promijene tokovi glavnih rijeka i omogući preusmjeravanje vode prema poljoprivrednim dobrima, a ne da se one “neproduktivno” ulivaju u Arktik.

Iskustvo Rusije sa smrtonosnim autoritarnim šarlatanstvom teško da je jedinstveno. To što je Hitler prigrlio ludačku rasnu “nauku” odvelo je svijet u mrak i praktično neizbježno dovelo do holokausta. Iskriljvljenost uma je pod nacističkom upravom bila toliko normalna, da su groteskni eksperimenti na ljudima Jozefa Mengele mogli biti analizirani na naučnim konferencijama, u istom rangu sa drugim medicinskim istraživanjima.

Ta ista paranoja, potkrijepljena oduševljenjem lažnom naukom, često motiviše autoritarne vladare da podrže teorije zavjere. Erdogan, koji je odavno ubijeđen da spoljne sile neprestano prave zavjeru protiv njegovog režima, nije izuzetak.

U očima Erdogana, te zle sile obično djeluju na finansijskim tržištima. Do sada se uzdržavao od direktnih izjava da ta tržišta djeluju po volji “svjetskog jevrejstva” (prema mišljenju mnogih turskih islamista, arhitekte Mladoturske revolucije iz 1908. i sekularne republike koja se pojavila nakon Prvog svjetskog rata). Međutim, njegove najtvrđe pristalice ne čuju zvižduke na račun osuda finansijskih snaga - snaga koje zahtijevaju veće kamatne stope.

Međutim, moguće je da nijedan današnji lider nije tako podložan falš nauci i površnim teorima zavjere kao što je to predsjednik Amerike, Donald Tramp. Nikada ne treba zaboravljati da se Tramp probio u politiku SAD propagirajući rasistički “birther” argument, prema kojem tadašnji predsjednik Barak Obama nije imao prava da stupi na tu dužnost jer se nije rodio u SAD.

Nakon ulaska u Bijelu kuću, ludilo je samo naraslo. Više od 20 puta Tramp je na Tviteru pisao o potencijalnoj vezi između vakcina i autizma. Tu vezu - koju su lansirali kompromitovani britanski ljekar i bivša djevojka iz Plejboja - naučna zajednica je definitivno opovrgla.

Tramp takođe negira bilo kakvu vezu između ljudskih aktivnosti i klimatskih promjena, podrivajući tako ubjedljivi naučni konsenzus. I on insistira, bez obzira na neslaganje nebrojenih ekonomista, da je trgovinski deficit znak ekonomske slabosti SAD. Nije sasvim jasno da li sam Tramp zna razliku između originala i falsifikata. On je ubijeđen da FBI i mediji planiraju da ga svrgnu sa mjesta predsjednika. U tom smislu, Tramp je sa margina američke politike u glavne toke uveo ono što istoričar Ričard Hofsteder naziva “paranoidni stil”. Moguće da je zajednički paranoidni stil ono što Trampa privlači u predsjedniku Rusije, Vladimiru Putinu, koji je neprestano tvrdio da svijet planira da liši Rusiju statusa sile, koju ona zaslužuje.

U svakom slučaju, a to nam jasno pokazuje turska kriza, čak se i najdublje ukorijenjena pogrešna uvjerenja na kraju suoče s realnošću. “Svijet je takav kakav je”, kazao je pokojni V.S. Najpol u početku svog romana A Bend in the River. “Za one koji nisu ništa, ili dozvoljavaju sebi da postanu ništa, u njemu nema mjesta”. To se isto može reći za autoritarne lidere. Oni koji ne pristaju da prihvate svijet onakvim kakav jeste - nezavisno od toga gledamo li ga iz Turske, SAD, Venecuele ili drugih zemalja - na kraju gube svoju poziciju, onu koju je njihovo ignorisanje stvarnosti trebalo da sačuva.

Autorka je profesorica međunarodnih poslova u The New School i viša saradnica na World Policy Institute Copyright: Project Syndicate, 2018.

( Nina L. Hruščova )