Pobunjenik savjesti

Danas, 20. aprila 2015. godine, navršava se 20 godina od smrti istaknutog komunističkog revolucionara, disidenta i književnika Milovana Đilasa

Za neke ljude se kaže da su živjeli više života. Jedan od takvih ljudi iz Crne Gore je bio i Milovan Đilas. Jedan život je Đilas proživio kao komunista i revolucionar; drugi je preživio kao otpadnik od komunizma; treći život je imao kao književnik; četvrti kao zatvorenik, da dalje ne nabrajam. Ni jednog života se Milovan Đilas nije stidio niti odrekao. Naprotiv. Bio je s pravom ponosan na svako “parče” svog života. I već kad je riječ o “životima” Milovana Đilasa, nijesu slučajno uočena dva zapaženja kod njega - izvorno starocrnogorska. Prvo, Milovan Đilas je bio rijetko “ogledalo” svog vremena i kako prema izazovu vremena “valja zborit” i - drugo - da je sam birao svoj život/sudbinu.

Milovan Đilas je bio buntovnik prema raznim zlim “bremenima” koje je njegovo vrijeme proizvodilo i nametalo. Bilo da je riječ o fašizmu, staljinizmu, titoizmu, nacionalizmu i brojnim drugim “izmima” XX vijeka, koja su se društvu uobraženo i imperativno nametali - odozgo iz umišljenih ljudskih visina. A život i praksa je upravo te “visine” odbacilo kao smjer kontra humanog i liberalnog pravca društvenog razvoja.

Nije lako pobuniti se i stati ispred “crvenog točka istorije” (A. Solženjicin). Đilas je stao. Da bi njegov podvig bio viši i neobičniji, Milovan Đilas se pobunio sa vrha vlasti. I to u vrijeme kada su “bogovi vlasti” bili najjači. Đilas se pobunio protiv: Hitlera 1941. godine; Staljina 1948. godine; Tita 1953. godine; Miloševića, Tuđmana, Izitbegovića i drugih “bogova” krajem 80-ih godina XX vijeka. Nekoliko biografskih podataka o Milovanu Đilasu, s obzirom da je on gotovo nepoznat našoj široj pa i diskrecionoj (naučnoj) javnosti.

Milovan Đilas je rođen 1911. godine u Podbišću, opština Mojkovac. Školovao se u Kolašinu, Beranama i Beogradu. Veoma rano postaje član KPJ, a sa 27 godina član najužeg jugoslovenskog partijskog vođstva. Zbog svojih antirežimskih aktivnosti prije Drugog svjetskog rata proveo je tri i po godine u Sremsko-mitrovačkom zatvoru. Tokom Drugog svjetskog rata bio je član Vrhovne komande i Politbiroa. Poslije rata obavljao je najvažnije partijske i državničke funkcije. Zbog navodnog protivljenja politici partije i ugrožavanja njenog jedinstva, Đilas je isključen iz CKSKJ i svih državnih funkcija.

Zbog kritike jugoslovenskog stava o neutralnosti povodom sovjetske vojne invazije u Mađarskoj 1956. godine i objavljivanja knjige Nova klasa i Razgovori sa Staljinom, Milovan Đilas je proveo devet i po godina u “Titovom” zatvoru. Bio je rodonačelnik komunističkog disidentskog pokreta i prvi čovjek iz vrha vlasti koji je pokušao da reformiše i modernizuje Jugoslaviju. Zajedno sa A. Solženjicinom, J. Brodskim, E. Joneskom, A. Saharovim pokretač je globalno priznatog časopisa Kontinent.

Milovan Đilas je pisac brojnih pripovjetki, romana, prevoda, ogleda, eseja. Po ocjeni referentnog Oksfordskog foruma, njegova knjiga Nova klasa je na 27. mjestu po značaju knjiga XX vijeka koja je uticala na preoblikovanje kulture Zapada. Na drugoj strani planete, a uopšte se ne zna u nas, Đilas je imao ogroman uticaj na prevrednovanju Kine iz komunističke u modernu državu. (Moderni kineski reformatori Deng Ksiao Ping i Ču En Laj su visoko cijenili i koristili knjige/iskustvo Milovana Đilasa.)

Za svoj revolucionarni, disidentski i književni rad dobitnik je najviših jugoslovenskih i svjetskih odlikovanja i priznanja od jugoslovenskog ordena Narodni heroj, preko američke Medalje Slobode do sovjetskog Ordena Kutuzov, nagrade Mihailo Đurić itd.

***

Na današnji dan je prije 20 godina povučena je crta iza života Milovana Đilasa. Gledajući iz “mrtvog ugla”, lako ispliva na površinu zaključak da je Crna Gora ostala veliki Đilasov dužnik. Počev od neobjavljivanja njegovih knjiga, sabranih djela, renoviranja porodične kuće u Podbišću, spomen obilježja, organizovanje simpozijuma itd.

Godišnjice - naročito ako su “okrugle”, kao što je ova - jesu povodi da se domaća javnost podsjeti i preispita da li smo napravili ikakav pomak u pravcu dostizanja civilizacijske liberalne paradigme koja se zove Milovan Đilas. Zaključak je, nažalost, poražavajući. Paradigmu Milovan Đilas liberalni svijet odavno baštini kao dio svoje kulturne baštine. Da li je Crna Gora na putu civilizovanog ponašanja?

( Veselin Pavlićević )