Crnogorska književnost od Crnojevića do Petrovića: Arsenije Čarnojević

Arsenije Čarnojević (oko 1633 - 1706)

Ako su Njeguši, selo pod Lovćenom, rodili „vladare, svece i filozofe“, malo niže, u Bajicama, rođene su njihove majke i udavane sestre.

I jedno i drugo pleme spadaju, dakle, u vrlo čudna sela svjetske književnosti.

Arsenije III Čarnojević, istoriji poznat kao patrijarh, koji je povukao veliku seobu Srba sa Balkana u srednju Evropu, krajem 17. v., a manje kao pisac, rođen je u ovom donjem selu, oko 1633. g.

Andrija Zmajević, najznačajniji pisac tog stoljeća u južnoslovenskom svijetu, rodom Njeguš, poziva se na rođačku vezu s patrijarhom, imajući u vidu, dakako, oba ova sela zbližena po krvi.

Patrijarh je bio u dobrim odnosima i sa drugim svojim plemenikom, Danilom Petrovićem Njegošem. Danilo je posvećen na crkvenom saboru u Pečuju 1700. g. sa svega dvadeset pet godina, i Arsenije mu je tada izdao sinđeliju, službenu ispravu kojom je utvrđena jurisdikcija cetinjske mitropolije.

Arsenijevo književno nasljeđe je Dnevnik, pisan u toku poklonstva grobu Hristovom 1682. g. (premda se patrijarh nije kazivao “hadži”), ali ga je na povratku čekalo burno vrijeme. Počeo je rat između Turske i Habzburške monarhije, koji će trajati šesnaest godina, te je on ostavio pero i posvetio se političkim obavezama.

Književni karakter nije bio stran njegovim poslanicama ni tada, kad su pisane, kamo li danas, kad na taj apokaliptički arhiv bacimo pogled kao na neki crni film. Svoju mojsijevsku ulogu pastira, koji je preselio čitav jedan narod, u biblijskom koloritu, hiljadu kilometara niz Dunav, on i sam naglašava u zamolnici Petru Velikom:

“Mojsestvuj nam, kao narodu izrailjskom u Egiptu, pred njegovim nepobjedivim i avgustejšim carskim veličanstvom, jer Te znamo kao čovjeka pune smjelosti!”

Možda je on, zapravo, prvi od Crnogoraca koji je stupio u kontakt sa carem, a možda i nije, pošto se zna da je prilikom carevog boravka u Beču, jul 1698, nakon famoznog povratka iz Holandije, i sklapanja ofanzivnog saveza sa Mlecima, Arsenije posjetio ruskog poslanika i tražio prijem na najvišem nivou.

Cara, međutim, “nisu mogli izvući iz ruku jezuita, koji su ga vodili po svojim institucijama vjerovatno sa željom da ga nagovore na uniju”, te su jezuita Wolf i kardinal Kolonić osujetili susret. Neke stvari nikada nećemo saznati.

I to tako treba da bude.

Pismo u Vatikanu Od svih visokih zvaničnika i pisaca iz manuskriptskog kruga, on je, sumnje nema, pored Gavrila Trojičanina, najviše putovao i upoznao ugnjetavanje svog naroda u žrvnju Istoka i Zapada. Teško je zamisliti zaposlenijeg čovjeka u to doba.

U svojstvu patrijarha nalazimo ga najprije u starom kraju, g. 1673, u Perastu. Zna se da je nekoliko dana, svakako rijetkih dana utjehe u svom životu, bio gost dalekog i uticajnog rođaka Zmajevića. Pismo patrijarha našem baroknom pjesniku otkriveno je tek nedavno, u septembru 2014. g., u Vatikanu. To je prepis, koji je u rukama imao papa Grgur XI, i za koji se dugo znalo da postoji a trenutno je u naučnoj obradi.

Porta mu je, razumije se, dan-noć radila o glavi i on se sklonio u Nikšiću, u zavičaju, odakle je obavljao kanonske vizitacije i slao poslanice. Samo povremeno bi se, dakle, latio pera sa čisto književnim ponutkom, i to po pravilu nakon važnih događaja. Takav je bio turski poraz kod Beča koji ga je zatekao u manastiru Nikopolju.

Godinu kasnije nalazimo ga u manastiru Đurđevi Stupovi, nedaleko od skriptorija Šudikove (prestao s radom 1726), takođe s perom u ruci, i tako redom, od jednog do drugog, od nemila do nedraga, sve do Nikšića kamo je spasao živu glavu.

No, njegova odiseja nikako ne svršava s Nikšićem. Čini se, naprotiv, da tu tek počinje.

Pritisnut sa svih strana, na onoj bandi kojoj ratna sreća okreće leđa, ovaj “Mojsije XVII stoljeća” odselio je čitav jedan narod, neki kažu 40.000 duša, preko Beograda, i Dunava, u srednjoevropske krajeve.

Kompletni pismeni tragovi, rođeni u toj strašnoj anabazi, idu pravo na Golgotu i put je jednosmjeran. Zloslutne patrijarhove poslanice veličaju tu nesreću i tugu, takođe jednosmjerno, od Golgote do neba. Čarnojevićeva sudbina uklapa se u evropsku ratnu i vjersku klimu 17. stoljeća, bez poteškoća, prirodno, po inerciji, isto kao što će se, nešto kasnije, crni i krvavi gotski roman uklopiti u diskurzivnu klimu evropske književnosti: logična posledica seoba, terora, smrti.

Gotski roman je dobio ime po Gotima, koji su razorili Rim (gothic: okrutnost, varvarstvo), ali mu je komotno mogao poslužiti, ne samo za ime već i za temu, poetiku, horor u srcu Evrope čiji je Čarnojević bio pisac pod kopitama jahača Apokalipse.

Cetinjski krug

O Arsenijevom boravku u zavičaju na Cetinju, i spasavanju preko slobodne teritorije Cuca, o uteku, dakle, u Nikšić, ostavio je pismeni trag minorni autor Vasilije iz Dobrilovine (? - posl. 1689), u svom dobrilovinskom skriptoriju u dolini Tare (prestao s radom posl. 1711).

Zanimljivo je da ga Vasilije zove Stari (“dođoh tada sa tim Starim na Cetinje, i on mi dade njegova sveta pisma”), iako, prilikom posjete zavičaju, Arsenije ima najviše 56 godina. No, tada je čovjek u toj životnoj dobi već iscrpljen, a i duhovni autoritet daje mu neki prepotopski, diluvijalni oreol.

Vodio je asketski život i nije bio nešto posebno obrazovan, ali je stekao dosta neprijatelja. Izvjesni kardinal Kolonić naziva ga “sinom samog đavola”. Uprkos svemu, kao “fanatik u odanosti prema vjeri i narodu”, stekao je najširi autoritet i zvan je ”sveti stari”, “dobri stari”, “sladki patrijarh” itd. “Kao Crnogorac bio je pomalo i sujetan”, kaže jedan drevni izvor, potvrđujući, dakle, da su i u starini, od Jerusalima do Beča, kuda mu se maltene “protezala parohija”, ili ga barem put vodio, znali za njegov korijen i lozu.

Uspon u službi ovog visokog zvaničnika, čovjeka s mojsijevskom harizmom, počeo je, naime, neubičajeno brzo.

Mlad je otišao sa Cetinja, stupio u pridvorsku službu patrijarha Maksima, i, tvrdi jedan izvor, “mora da se u toj službi veoma odlikovao kada ga je patrijarh već 1669. posvetio za episkopa sa titulom mitropolita pećskog”.

Vjeruje se da je rukopoložen u manastiru Dovolji, udaljenom dvadeset kilometara od Vasilijevog skriptorija u Dobrilovini, takođe u dolini Tare (i Dovolja je imala skriptorij, uništen u pohari 1876).

Patrijarh je postao sa nepunih četrdeset, ali za svoj nadimak, “Mojsije XVII stoljeća”, nikad nije saznao, jer smo mu ga nadjenuli mi, ljudi koji te stvari vidimo tako.

Ovaj pisac je započeo svoj krug na Cetinju, i vraćao se korijenu srca, ali mu nije bilo suđeno da tu zaokruži svoju zvijezdu.

Posljednji veliki izdanak zetskih Crnojevića, dakle, umro je u izbjeglištvu, već prema nesrećnoj porodičnoj tradiciji, 1706. g, u Beču.

( Dr Gojko Čelebić )