Jose Ramon Larraz: Podalje od standarda, bilo estetskih ili “etičkih”

Iako je on sam bio nezadovoljan svojim debijem, Whirlpool (Vrtlog, 1970) je ocrtao prostor u kojem će se kretati José Ramón Larraz, kao što je i uveo tri teme ili motiva koji će do kraja opsjedati režiserov opus: voajerizam, lezbijanizam i korišćenje engleskog pejzaža za drugačije akcentovanje horor i seksualnih elemenata u storijama koje su već na površini otkrivale svoje niskobudžetno porijeklo.

Voajerizam za Larraza nije bio samo detalj koji dodatno aktivira radnju, već i sredstvo da se signalizuje da u palp materijalu postoji i određena metapoetička kontrola, odnosno da kod autora svijest o mediju u kojem radi nije zanemarena. Voajerizam može biti nasilan kao u Whirlpool, pasivan u Scream - and Die! (Vrisni - i umri!, 1973), humoran kao u lošoj seksi komediji El periscopio (Periskop, 1979), imaginacijski sublimisan u mise-en-scèneu kao u Symptoms (Simptomi, 1974) i Vampyres (Vampirice, 1974), čak i strukturna osnova cijelog filma kao u El mirón (Voajer, 1977), što upućuje da je njegov karakter polisemijski, da njegovo variranje nosi trag problematičnog i problematizujućeg položaja onog ili one koji posmatraju uzbudljivi prizor za kojeg nije sigurno hoće li se erotski ili hororično razriješiti.

Hrabro je insistirao na misterioznosti engleskog pejzaža i arhitekture

Pošto je već voajeristički pogled tako snažno uključen u Larrazove filmove nije čudo što je on često usmjeren na lezbijski par, kao obećanje užitka ali i moralne uzurpacije: ova konstelacija je posljedica muškog fantazijskog scenarija, ali ga može i probiti. (Utisak perverznosti povećan je u Whirlpool i Scream - and Die! kvazi incestuoznom vezom između starije žene i mladića.) Lezbijanizam je pokatkad sporedni ’začin’, dio dizajna koji ostaje u okviru seksploatacijskog pristupa, kao u Whirlpool, Deviation (Devijacija, 1971), El periscopio, La visita del vicio (Dolazak grijeha, 1978) i Los ritos sexuales del diablo (Seksualni rituali đavola, 1982), ali i temelj za razuđenu značenjsku i ikonografsku igru kao u Symptoms i Vampyres. Kod Larraza, ono što najviše opčinjava jeste ujedno i ono što najviše plaši: erotska ekonomija znakova je i horor ekonomija znakova, i obratno, a lezbijanizam je to seksualno ’iskliznuće’ koje opredmećuje pomiješana osjećanja.

Symptoms je pažljiva Larrazova replika na Polanskijev moderni klasik Repulsion, krucijalni britanski horor koji je takođe režirao jedan emigrant. Ali, dok Repulsion svoju dalekosežnost i sveobuhvatnost dobija i zahvaljujući hladnom urbanom ambijentu koji ’materijalizuje’ junakinjinu alijenaciju, dotle efektnost Symptoms počiva na ruralnoj atmosferi što ovaploćuje distanciranost Helen (Angela Pleasence) koja pokušava emotivno da se oporavi u velikoj kući na selu. Takođe, razlika se ogleda u drugačijoj vrsti patologizacije koja pokreće brisanje jasnih obrisa realnosti i fantazije i, posljedično, ubilački delirijum: u Repulsion se uzrok nalazi u agresivnoj muškoj heteroseksualnosti, u Symptoms u lezbijskoj ljubomori.

Ali, i van ovakve komparacije, kao samosvojni film, Symptoms je impresivni horor koji najveći stepen jezovitosti postiže upravo onda kada je najdelikatniji: krhki fragmenti misterije i Heleninog uma koji se sklapaju u violentnoj konkluziji, u fiksiranom pogledu koji ostaje zamrznut jer je usmjeren na imaginarnu scenu transgresije.

U Symptoms lezbijanizam je bio prikriveni, neizgovoreni ali time još i djelatniji agens koji determiniše fabulu, u Vampyres on je ekplicitan, ali otud baš i presudan za dekadentnu ljepotu i oreol natprirodnog koje emituje film. Kroz Symptoms i Vampyres Larraz artikuliše dva moguća muška odgovora spram ženske homoseksualnosti koja je povezana sa nasilnom enigmom: u prvom slučaju, muški pogled je ’analitičan’, zauzima ’objektivnu’ perspektivu koja prati junakinjino zapadanje u katatonični ćorsokak, u drugom on je duboko involviran, jer je erotski isprovociran dvjema vampiricama koje nemaju samo kontrolu nad ostalim protagonistima, već su i dijegetički adresanti ka gledaocu (najjasnije - opet je citatno prizvan Repulsion - u scenama ubistva).

Sadistička vizura je zamijenjena mazohističkom, što je najbolje oslikano u sceni u kojoj se Fran (Marianne Morris) i Miriam (Anulka) na krevetu goste Tedovom (Murray Brown) krvlju, a onda razmjenjuju strasne grimizne poljupce. Taj (fantazijski, implicirani, nepostojeći) pogled muškarca koji je paralizovan između žudnje i straha, baš je to pogled fascinacije u objekt koji ultimativno ostaje nepristupačan, što sugeriše da je Larraz dobro uhvatio važan sastojak seksualne dinamike koju posjeduje lezbo-vampirski mit. No, isto tako, Vampyres do kraja dovodi i drugu tendenciju koja se može pronaći u sličnim narativima: kako film napreduje, to erotičnost prizora sve više ustupa mjesto visceralnosti užasa, što ne služi da demistifikuje žensku ’aberaciju’, već upravo da radikalizuje dvosmisleno utemeljenje ljepote u tanatološkom okviru.

Dok se Hammer trudio da svoje lokacije najvećma predstavi kao da pripadaju srednjeevropskom području (tamnom srcu kontinentalnog horora), dotle je Larraz - kao Katalonac na privremenom radu na ostrvu - hrabro insistirao na atmosferičnoj misterioznosti engleskog pejzaža i arhitekture koja je u sebi zadržala ukleti štimung. Larrazovi junaci su smješteni u kućama na selu, u građevinama koje kriju svoje hladne tajne, u malim šumama koje su prekrivene opalim jesenjim lišćem, blizu mutnih jezera: odvojeni od svijeta, oni se suočavaju sa seksualnim anksioznostima i opasnim iluzijama, ili kao vampirice iz Vampyres moraju da bježe na zapušteno groblje nakon krvavog pira dok se zora približava.

Tako režiser stiže do nove gotske intonacije, do osavremenjivanja konvencija, do injektovanja nove piktoralne snage pejzažu koji je isuviše dugo bio samo ’običan’. Zato i Symptoms može promišljeno da upotrebi stereotip o ’ludaku na tavanu’, kao što i Vampyres postepeno prerasta - između ostalog - u inteligentnu preradu vampirske legende sa mnoštvom sugestija i skoro nijednim objašnjenjem.

Kombinovanjem ovih elemenata, uz stilsku dorađenost koja je rijetka u eksploatacijskoj kinematografiji, Larraz je pravio filmove koji su bili enigmatični, halucinantni, vulgarni i na neobičan način suptilni, sasvim udaljeni od parametara engleske narativne plauzabilnosti. Čak i kada je radio scenarije koji nisu bili mnogo više od niza banalno fabularno povezanih seksi scena, kao što su La visita del vicio i Los ritos sexuales del diablo, Laraz je mogao da stvari liši eksplicitnosti. Za njega je bilo vitalno da se drži podalje od standarda, bilo da su oni estetskog ili ’etičkog’ tipa. Kada je, pak, pokušao da slijedi američku horor produkciju osamdesetih rezultati su bili posramljujuće jalovi: filmu Descanse en piezas (Počivaj u parčićima, 1987) nije pomogla ni poveća doza crnog humora, a Al filo del hacha (Oštrica sjekire, 1988) se sveo na trećerazrednu imitaciju tada aktuelnih slešera.

( Aleksandar Bečanović )