Država i pluralistička demokratija

Pluralistički pristup države i demokratje nastao je kao odgovor na monističku koncepciju apsolutističke države koja je dominirala Evropom na prelazu iz feudalnog u kapitalističko društvo. Glavne odlike pluralističke koncepcije države su: a) individualne slobode kao najvažnija politička vrijednost, koja će najbolje biti ostvarena ako je politička moć države disperzovana i limitirana; i b) važnost grupnih socijalnih interesa u složenim i podijelenim društvima, koji nalaze svoje reprezentante u polju političkog sistema.

Najistaknutije mjesto u demokratskoj teoriji pluralističke države pripada američkom naučniku Robertu Dalu, koji je ponudio poliarhijski model države i demokratije. To je model u kome se uspostavlja balans kompetitivnog partijskog sistema i aktivnosti mnogobrojnih interesnih grupa na raznim nivoima organizacije države u složenom društvu. Poliarhija je model odlučivanja u kome politička moć nije u monopolu jednog političkog centra već se raspodeljuje i po vertikali i po horizontali u mnoštvo različitih nivoa i centara odlučivanja. Ono što obezbjeđuje da tako složni model uspješno funkcioniše jeste konsenzus oko osnovnih liberalnih vrijednosti političke kulture.

Demokratija je odlučivanje većine, što je njezin nužni ali ne i dovoljni uslov. Uprkos tome, prisutno je stanovište da se time iscrpljuje demokratija. No, kad bi to zaista bilo tako, onda bi se demokratija svela na zamjenu diktature manjine diktaturom većine. Međutim, demokratija je negacija svake diktature. Zbog toga treba definiciju dopuniti: „Odlučivanje većine uz uvažavanje mišljenja manjine“. Time dobivamo nužni i dovoljni uslov za postojanje demokratije koju, radi veće preciznosti, možemo nazvati “konsenzualnom“. Ponekad se to isto izražava stavom: „Demokratija je odlučivanje većine, ali ne i vladavine većine“.

Nepoštovanje mišljenja manjine naročito je opasno u multinacionalnoj i/ili socijalno polariziranoj sredini. Nedemokratičnost dovodi do nacionalne homogenizacije, ova do nacionalističkog suprotstavljanja odakle je jedan korak do nacionalističke netrpeljivosti, mržnje slične rasnoj i krvavih obračuna. Takođe, nedemokratičnost dovodi do klasne polarizacije sa sličnim posledicama. Racionalni politički diskurs postaje nemoguć. Logički argumenti ne vrijede ništa. Na javnoj sceni pojavljuju se strasti. Pravna država se razgrađuje i zamjenjuje populizmom („događanje naroda“). A sve to stvara povoljnu klimu za uspjeh nesavjesnih političkih demagoga.

Krajnji su rezultati sukobi koji se nikakvim racionalnim uvjeravanjem ne mogu spriječiti. U svemu tome narodi bivših Jugoslavija imaju dovoljno nesretnog istorijskog iskustva koje ih koštalo ogroman broj života i tragičnog zaostajanja za evropskom civilizacijom, kulturom i ekonomskim blagostanjem. Stoga je očigledno da se ne radi o nekoj više ili manje tačnoj akademskoj definiciji demokratije već o egzistencijalnom pitanju ovih naroda koje je istorija tako surovo kaznila.

Neosnovana je teza da većinska stranka ima pravo nametati svoje stavove nadglasavanjem. Ako je to iskreno mišljenje, radi se o potpunom nerazumjevanju problema. Hitler i Pavelić su u svojoj demokratiji donijeli rasne zakone i prema njima su imali pravo Židove slati u logore. Očigledno da ovakvu logiku niko ozbiljan neće prihvatiti. I u Kraljevini Jugoslaviji postojala je većinska demokratija, a vlada je uvijek dobivala izbore. Takve “demokratske“ pobjede dovele su konačno do društvene eksplozije, koja se očitavala i u revoluciji 1941-1945. Takođe, političko je neprihvatljivo stanovište ako se većinska demokratija svede na formalno glasovanje na izborima. Poznato je da je Milošević dobio u Srbiji 2/3 glasova na izborima, a Sadam Husein u Iraku više od 90%. Uprkos tome, cijeli moderni svijet zgražavao se nad te dvije demokratije.

Očigledno je da u takozvanim pluralističkim društvima koja su oštro podijeljena po religijskim, ideološkim, jezičkim, etničkim osnovama, vladavina većine nije adekvatan mehanizam političkog sistema, jer navedene grupe mogu se osjetiti isključenim i diskriminisanim i izgubiti odanost državi. Naime, većinska demokratija i duga vladavine većine u društvima koja su duboko podijeljena, dovodi do diktature većine i građanskog razdora, a ne do demokratije i etnokulturne pravde.

Aristotel je prvi postavio problem koji je kasnije postao poznat kao problem “tiranije većine“, koji je izuzetno značajan za našu temu. Daklje, još antički mislioci su smatrali da ako većina odlučuje, vodeći računa samo o interesu te većine (a ne, dakle, i preostale manjine), onda je to iskvareni oblik vlasti.

Od 18. vijeka počinje sve više da se ukazuje na opasnost tiranije većine i, u vezi s tim, o pravima manjina - političkih, vjerskih, interesnih i dr. O pravima manjina kao sredstvo sprečavanja „tiranije većine“ već je ukazao Džems Medison, koji je i postavio pitanje, da li odluka većine uvijek znači pravo zbog toga što uvijek ima ispravnu sadržinu ili zbog toga što s većinom uvijek ide sila. Pošto nije prihvaćeno da sila čini pravo, onda i ono za šta se zalaže većina ne mora automatski da bude uvijek ispravno. Franc Nojman na jednom mjestu piše da zlo koje podržava većina ne postaje time dobro, nego veliko zlo.

I da zaključim: u nas je potrebna duboka demokratizacija društveno političkog sistema. I upravo tu sudbonosnu ulogu ima pluralistička demokratija, i to ne samo formalno- pravno, nego i u stvarnosti u fakticitetu. Ali za nju treba stvarati društveno i političko razumjevanje, tj. socio-kulturni i demokratski politički ambijent.

( Nik Gašaj )