Geneza prevrata: Od narodne gladi do narodnog gnjeva

(Revolucionarna Rusija 1891-1991: Istorija - Revolutionary Russia 1891-1991: A History; Orlando Figes; Pelican Books, London; 2014; 490 str.)

Obimna i na mahove pretjerano lična Narodna tragedija: ruska revolucija 1891-1924 (1996) britanskog istoričara Orlanda Fajgisa, ubraja se među najistaknutije istorijske zapise o Oktobarskoj revoluciji na engleskom jeziku. Pretežno se služeći originalnom korespodencijom i ruskim izvorima, Fajgis je na isti način napisao i definitivnu istoriju Krimskog rata (Krimski rat: posljednji krstaški rat; 2011), u bibliografiju prvi put umetnuvši i rusko viđenje zbivanja, i izvrsni Natašin ples (2002) o procvatu ruske kulture.

Ovog puta za "Pelikanove uvode" pokušava da sažme čitav vijek ruske revolucije u dva puta manje stranica nego što mu je trebalo za samo deceniju prvobitne revolucije i kontrarevolucije u impresivnoj Narodnoj tragediji (Fajgis je prethodno objavio Seosku Rusiju i Građanski rat: okolina Volge u Revoluciji 1917-1921). Pojedini naslovi su mu prevedeni na ruski, dok mu je prevod hvaljenog djela o žrtvama staljinističkog pogroma, Šaptači (2007), obustavljen zbog očiglednih netačnosti u istrazi koju je Fajgis sprovodio u Rusiji, a što su prenijeli i zapadni mediji.

Narodna tragedija kombinovala je analizu, naraciju i istraživanje života onih koji su prošli kroz tu vulkansku erupciju i većinom ostali prožeti njome: liberalnog plemića knjaza Lavova, prvog premijera nakon februarske revolucije 1917, generala Brusilova, carevog najboljeg generala koji se iz patriotskih pobuda pridružio Crvenoj armiji; Dmitrija Oskina, seoskog vojnika iz Tule i budućeg boljševika; zatim pisca i Fajgisovog heroja, Maksima Gorkog, i, naposljetku, seljaka Sergeja Semenova, tolstojevskog aktiviste u selu nedaleko od Moskve. U novoj Fajgisovoj knjizi nema ni približno mjesta za ovoliko manevrisanje (prezir prema Lenjinu je donekle umanjen), ali je početak i dalje isti: glad u carskoj Rusiji 1891.g. do kada je, prema autoru, Rusija bila relativno stabilno društvo.

U zimu 1890-91. jaki mrazevi uništili su ljetinu koju nije mogao da zaštiti neveliki snijeg. Uz vjetrove s proljeća i sušu tokom ljeta, do jeseni se glad proširila od uralskih planina do Ukrajine, na području dvostruko većem od Francuske. Naposljetku su napali kolera i tifus. Do kraja 1892. glad je odnijela pola miliona žrtava.

Država je neumjesno reagovala. U početku je zahtijevala nepobitne dokaze da je uopšte došlo do gladi, a one rezerve hrane koje je mogla da pošalje ugroženim područjima nastavila je da izvozi. Tek onda su u pomoć pozvali svoje građanstvo. Odziv je bio ogroman. Oformljeno je stotine komiteta da bi se sakupio novac za izgladnjele seljake. Hiljade građana pridružili su se grupama za pomoć organizovanih od strane lokalnih organa zemstva. Tolstoj i Čehov su se priključili kampanji. Tolstoj je za glad okrivio društveni poredak, pravoslavnu crkvu i vladu: "Sve je uzrokovano našim grijehovima. Odvojili smo sebe od najbliže braće i za to postoji samo jedan lijek - da se pokajemo, promijenimo naše živote i skršimo zidine podignute između nas i naroda."

Tolstojeva poruka je dobro zasjekla u moralnu svijest liberalne javnosti i rusko društvo je postalo ispolitizovano ovom glađu, pa je od 1891. javnost postala nadasve organizovanija u opiranju carskoj vlasti.

Fajgis pokazuje da je, u teoriji, ruski caristički autokratski sistem sam po sebi bio osuđen na propast, a naročito zahvaljujući pojedinosti da sâm car, Nikolaj II, nije bio dovoljno kvalifikovan za tu poziciju, kao što je to, recimo, bio njegov rođak Džordž V na u mnogome popustljivijem engleskom tronu. "Šta će da se dogodi meni i ovolikoj Rusiji", zaplakao je na smrti svog oca, "ja nisam spreman da budem car. Nikada nisam ni želio da postanem car. Ne znam ništa o upravljanju zemljom. Nemam blage veze ni kako da razgovaram sa ministrima" (ovaj neobično direktan citat porijeklom iz engleskog prevoda iz 1930-ih postoji i u Narodnoj tragediji). Vrlo je moguće da je opis Nikolaja I Tolstoj u (posthumno objavljenom) Hadži-Muratu, zapravo zamijenio opisom njegovog sina, koji je počeo da vlada u vrijeme kad je Tolstoj počeo da piše jedno od svojih najvećih djela.

Revolucija 1917, bez obzira što većina istorijskih knjiga na nju gleda kao na neku vrstu puča, jeste bila revolucija masa, i pored toga što će krajnji ishod biti sasvim drukčiji od onoga koji su mase priželjkivale. Štaviše, Fajgis vjeruje da "jednu generaciju poslije pada sovjetskog režima čitavu revoluciju možemo sagledati nadasve jasnije, ne kao dio Hladnog rata ili iz perspektive tzv. sovjetologije, već kao istoriju, odnosno niz događaja sa uzrokom i posljedicama, dakle početkom, sredinom i krajem." No, čini se da je revolucija kudikamo više od puke aerodimačne priče sa jasnom razradom, a naročito ako se uzmu u obzir njeni geopolitički dometi za kojima se Fajgis mnogo i ne obazire.

Za Fajgisa je kolektivizacija bila prava revolucija u sovjetskoj istoriji - kompletno razvrgnuće seoskog načina života koji se razvijao tokom vjekova - i katastrofa od koje se zemlja nikada nije oporavila. U pitanju je bio društveni holokaust - svojevrsni rat protiv seljaka - prisilno premještanje miliona marljivih porodica kroz Sovjetski Savez. Ova nomadska populacija postala je radna snaga sovjetske industrijske revolucije, popunivši velike gradove, gradilišta i radne kampove gulaga, a njihova djeca postupno indoktrinisani komunisti.

Maločas pomenuta Fajgisova mana, koja na mahove i ne izgleda benigno, jeste što je pretjerano autoritativno vezan samo za dešavanja u Rusiji, naizgled ne uzimajući u obzir latentni kontekst pojedinih zbivanja, a posebno tokom Hladnog rata. Bez obzira što autor nema vremena da naširoko piše o invaziji na Afganistan 1979, da pomenem jedan primjer, očigledno je da krivicu u potpunosti pripisuje Rusima, na šta se može gledati dvojako.

Ako želite da saznate o početku invazije Afganistana, ili američkog imperijalizma, u istorijama Hauarda Zina i Pola Kenedija ili pak Stiva Kola (Ghost Wars) i Čalmersa Džonsona (Blowback; Nemesis; The Sorrows of the Empire), uvidjećete da su invaziju namjerno isprovocirale Sjedinjene Države. Dabome, devetogodišnje mrcvarenje Crvene armije što je potom uslijedilo s pravom se naziva ruskim Vijetnamom i vjerovatno se radi o njihovom najvećem političkom kiksu koji je suparnički narod koštao 1,8 miliona žrtava, 2,6 mil. izbjeglica, 10 mil. neeksplodiranih mina, etc. Razumljivo je da Afganistan Fajgisu samo služi kao produženje teorije o urođenoj iskvarenosti ruske revolucije.

Sličnu grešku je autor napravio u Narodnoj tragediji, ne povezavši Revoluciju sa globalnim posljedicama koje je odmah ostavila. Prirodno su "sve do kraja njihovih režimâ, svi sovjetski lideri vjerovali da nastavljaju revoluciju koju je Lenjin započeo." Prema Fajgisu, Lenjin ipak nikada nije izgubio smisao internacionalnog dometa ruske revolucije. Kako je on to vidio, socijalizam je bio neodrživ u agrarnoj zemlji kao što je Rusija ako se pritom ne bi proširio na industrijski razvijenije države. "Štaviše, globalizacija kapitalističkog sistema načinila je da klasna borba ne poznaje granice, te je kao prvo socijalističko društvo Sovjetska Rusija imala misiju da emancipuje čovječanstvo tako što će svoju revoluciju proširiti svijetom." Samo što se socijalizam nije proširio i ostao je skoncentrisan tamo gdje je praktički bio neodrživ.

Prosto i jednostavno, reklo bi se, iako očigledno nije.

Dobar pregled, ali koji, kao i većinu istorija, treba čitati uz mali kaveat i mnoštvo dodatne literature.

( Ratko RADUNOVIĆ )