Ko je kriv što avioni padaju?

incident ATR-a-72 kompanije „Air Serbia“ iznad tivatskog aerodroma u kome su, u jakoj turbulenciji dok je avion prije nekoliko dana prilazio na slijetanje, povrijeđena dva aviomehaničara, aktuelizovao je pitanje sigurnosti vazdušnog saobraćaja na crnogorskim prostorima.

Tom tematikom bavi se knjiga „Otmice i udesi jugoslovenskih aviona“, kapitalni naučni rad i životno djelo jedinog doktora vazduhoplovne kriminalistike u Crnoj Gori, Vukosava Balevića iz Tivta.

Penzionisani stručni savjetnik za bezbjednost u JAT-u i diplomatskim predstavništvima bivše SFRJ u inostranstvu, istraživanja i materijal za knjigu prikupljao je duže od 20 godina. Impozantno štivo sa više od 1.000 stranica zvanično nije još objavljeno, a državne institucije kojima se Balević obratio za podršku štampanju, za sada su se oglušile.

„Knjiga tretira sve vanredne događaje u civilnom vazduhoplovstvu na području bivše Jugoslavije od početaka avijacije dvadesetih godina prošlog vijeka do 2006. godine. U tekstu su opisani i udesi sportskih letjelica, ali i udesi vojnih vazduhoplova u mirnodopskim uslovima.“, kaže za „Vijesti“ dr Balević koji je godinama uporno po arhivima bivše SFRJ, i inostranstvu sakupljao materijal za ovu obimnu publikaciju.

Najveći dio knjige odnosi se na doba SFRJ kada je vazduhoplovstvo doživjelo procvat. Jugoslavija je imala 18 velikih aerodroma i čitav niz manjih, te čak pet avio-kompanija koje su letjele širom svijeta.

Balević je ogromnu građu obradio sa stručno-kriminalističkog nivoa, analizirajući sve bezbjednosne prijetnje, rizike i udese na području bivše države, kao i sve udese jugoslovenskih aviona u inostranstvu. Samo u SFRJ, skoro 20 većih putničkih aviona stradalo je u udesima čije su okolnosti često držane u tajnosti i nisu bile dostupne širokoj javnosti.

„Ti vanredni događaji nisu bili objašnjavani javnosti, već su se mnoge stvari prikrivale. Neki događaji poput otmica jugoslovenskih aviona sa naših aerodroma, za javnost bivše države bile su tabu. Nije se o njima raspravljalo, nije se govorilo jer se smatralo da to ugrožava zemlju koja se inače, nosila sa nizom problema na političkom i ekonomskom nivou“, objašnjava Balević podsjećajući da je u SFRJ bilo 12 registrovanih slučajeva otmice aviona, od kojih su se tri desila na aerodromu Tivat, na starom travnatom sletištu koje su koristili stari klipni avioni DC-3 JAT-a.

„Tada na aerodromima nisu postojale gotovo nikakve kontradiverzione mjere i kontrole bez kakvih se danas ne može zamisliti moderan aviosaobraćaj. U avion se ulazilo sa kupljenom kartom kao u autobus, a milicajci nisu bili obučeni da upotrebe ni ono malo dostupne opreme, pa su putnici mogli da unesu sve - od sjekira i noževa, do vatrenog oružja“, kaže Balević ističući da su otmičari najčešće bili ljudi razočarani ekonomskim životom u SFRJ, i željni da se dočepaju inostranstva i tamo zatraže politički azil.

Nerijetko se dešavalo da otmu avion u kojem su se nalazile poznate ličnosti, i povjerljiva državna dokumenta.

„U jednoj od tih otmica JAT-ovog aviona DC-3 na liniji Zagreb-Pula 1952. godine, u avionu se zatekao pisac i budući nobelovac Ivo Andrić i još dva akademika, kao i kurir koji je nosio povjerljivu državnu poštu. Andrić je tu poštu, kriomice od otmičara, uzeo od kurira i sakrio u njedra, da je ne bi našli italijanski policajci koji su pretražili oteti avion nakon što je sletio u Italiji, a otmičari se predali tamošnjim vlastima.“, kaže Balević dodajući da se posljednja otmica desila 1981. kada su otmičari koji su u avion ušli na aerodromu Titograd, oteli JAT-ov „boing-727“.

Balević u dijelu u kojem opisuje avionske nesreće na crnogorskom nebu kaže, između ostalog, kako je pad JAT-ove „caravelle“ na Maganiku 1973. bio produkt lošeg rada Kontrole letjenja i tehničke i saobraćajne operative JAT-a koji su na redovne linije poslali avion sa tehničkim nedostacima.

Kod Zagreba poginulo 176 ljudi

Balević je u knjizi opisao sve veće nesreće jugoslovenskih vazduhoplova - udese dva „tupoljeva Tu-134“ „Aviogenexa“ na Krku i u Gabonu, udese aviona DC-9 slovenačke „Adrie“ u Adenu, Beogradu i Pragu, do najsmrtonosnijeg incidenta - sudara „Adrijinog“ DC-9 i aviona „trident“ „British Airways-a“ blizu Zagreba 1976. kada je poginulo 176 ljudi. Opisao je i nesreću „Adrijinog“ MD-81 na Korzici 1981. kada je poginulo 180 ljudi, rušenje JAT-ovog DC-9 1972. iznad Češkoslovačke kada je stjuardesa Vesna Vulović jedina preživjela, ali i pad „learjet-a“ jugoslovenske Vlade 1977. kod Sarajeva kada je, pored ostalih, poginuo tadašnji predsjednik Vlade SFRJ Džemal Bijedić. Opisana je i nesreća američkog transportnog aviona kod Čilipa u kojoj je poginuo američki savezni sekretar za trgovinu Ronald Braun, kao i pogibija makedonskog predsjednika Borisa Trajkovskog u „Beechcraft Super Kingu“ 2004. kod Mostara.

Još čuva strogo povjerljiv materijal "Staljin-Tito"

Dva udesa dogodila su se u Crnoj Gori - pad putničkog aviona „Li-2“ jugoslovensko-sovjetske kompanije „JUSTA“ 27. novembra 1947. na Rumiji u kojoj je poginulo 23 ljudi, te katastrofa JAT-ovog „caravelle SE-210“ 11. septembra 1973. na Maganiku kada je stradao 41 putnik i član posade.

„Slučaj rušenja JUSTA-inog „Lisunova Li-2“ na Rumiji je bio vrlo malo opisan u našim izvorima. Uzrok te nesreće bila je greška posade, odnosno samovoljnost i tvrdoglavost kapetana koji je išao na slijetanje u Titograd uprkos izuzetno lošim meteo-uslovima i niskoj oblačnosti”, kaže Balević.

Jedini doktor vazduhoplovne kriminalistike u Crnoj Gori, Vukosav Balević iz Tivta u Državnom arhivu Crne Gore, zahvaljujući velikoj upornosti, nakon dugo vremena, uspio je da dođe do materijala o tom udesu.

“Bio je pohranjen i sačuvan u koverti na kojoj je pisalo: Strogo povjerljivo - Staljin-Tito. Tu kovertu i danas čuvam.“, kazao je za “Vijesti” dr Balević.

( Siniša Luković )