Djela Roberta Stouna: Put od realizma do kafkijanske fantazmogorije

(Smrt crnokose djevojke - The Death of a Black-Haired Girl; Robert Stone; Mariner Books, 2014; 286 str.)

U intervjuu časopisu The Wall Street Journal povodom svog posljednjeg romana, Smrt crnokose djevojke, Robert Stoun, jedan od temelja inovativne generacije američkih "realističkih" pisaca koja počinje prozom Vilijema Gadisa i Tomasa Pinčona, ponovio je diktum da jedino prokrastinacija može da objasni zbog čega je u karijeri koja seže još od 1960-ih napisao samo šest romana. Iz godine u godinu, pišući po nekoliko draftova istog djela, Stoun se suočavao i sa onim dovoljno nepriznatim i deprimirajućim akutnim problemom kod pisanja kad ni samom piscu nije jasno da li je roman valjano priveo kraju ili bi trebao da prođe kroz još jednu verziju.

Stoun je je do danas nagrađen brojnim književnim nagradama, ali nikada Pulicerom u čijem se finalu našao dva puta. Kad su već priznanja u pitanju, možemo do mile volje diskutovati da li je The Outerbridge Reach (1992) - iako bez originalne premise - snažniji, veći, roman od Dog Soldiers (1974), inače dobitnika National Book Award, a po kome je ovaj relativno opskurni američki autor prevashodno bio poznat. Flag for Sunrise (1981) se, i pored Pulicerovog finala, čak dvaput našao u finalu National Book nagrade. Isto tako je i njegov posljednji roman uspio da pobere par priznanja.

Na svačije iznenađenje, Smrt crnokose djevojke se pokazao kao sasvim solidan triler, međutim ne bi se zastranilo ako bi ustvrdili da su većina Stounovih romana u duši zapravo prikriveni politički trileri (a naročito haotični Damascus Gate, 1998, gdje se "realizam" mehanički akumuliranih pojedinosti i detalja bezmalo transformiše u fantazmagoriju Kafkinog "Novog advokata"). Uostalom, i Pinčon je napisao neprikriveni triler, Inherent Vice.

Ono što Stouna odvaja od ustaljenih praktikanata tog žanra jeste, naravno, kao i kod Pinčona, atipična i ambiciozna struktura koja pokriva datu temu. Štaviše, pomenuti neprikriveni triler je, na neki način, trebao da bude odskočna daska za Stounov dalji rad. Čovjek je morao da se približi 80. godini kako bi shvatio da je život toliko kratak kako bi dozvolio da se decenije gomilaju između objavljenih romana, i da bi bilo lijepo oprobati se i u novim narativnim vizurama, do sada neistraženim u njegovom opusu. Punih deset godina proteklo je od posljednjeg romana, Bay of Souls (2003).

U najpoznatijem romanu, Dog Soldiers, piscu je trebala metafora za Vijetnam

Robert Stoun, koji je inače patio od ozbiljnog plućnog emfizema zbog konstantnog pušenja, umro je od hroničnih disajnih problema. Dok je bio u društvu Nila Kasadija i Kena Kizija (Let iznad kukavičijeg gnijezda) tada na čelu Bit Generacije, u prvoj polovini 1960-ih, eksperimentisao je i sa narkoticima, i okolnosti vezane za boemsku družinu tzv. Veselih Spadala opisane su u vrcavoj nebeletrističkoj knjizi Toma Vulfa, The Electric Kool-Aid Acid Test (1968). I umjesto da ga dokusure narkotici i kreativno pisanje koje je tokom karijere predavao na Harvardu, Jejlu, Amherstu i Džonsu Hopkinsu, na kraju su Stounu ipak legalne droge, kao što su nikotin i alkohol, došle glave.

Smrt crnokose djevojke, kao i svaki Stounov roman, obiluje brojnim izopačenim i na mahove protagonistima striktno senzacionalističke prirode, koji obično konvergiraju ka uniformnom klimaksu, samo što je na ovom mjestu radnja osjetno linearnija od prethodnih. Stounov svijet je s razlogom turoban:

"Po običaju, ništa nije bilo besplatno. Margaretino je daleko bilo od prvog samoubistva na faksu. Istorijski gledano, nasilna smrt nikada nije u tolikoj mjeri nedosegljiva. Adolescentna konfuzija, sredovječni očaj, alkohol. Da ne spominjemo heroin, kokain i spid. Pritisak nezajažljivog međusobnog nadmetanja generalisale su toksine katalizovane dezorijentacijom, izolacijom od ljubavi, nasumičnim seksom, pukom hladnom nehatnošću koledža. Kad bi se združili svi ovi elementi odista bi postalo prilično zastrašujuće u komotnim bibliotekama osvijetljenih vatrom iz kamina, kao i ispod usnulih gotskih kupola."

Naslov ukazuje na zgodnu i pametnu Mod Stek, ćerku penzionisanog policajca iz Kvinsa, koju usmrćuje automobil na polovini romana usred neimenovanog skupog univerzitetskog kampusa u Novoj Engleskoj.

Prethodno ćemo saznati da njen savjetnik, prof. Brukmen, želi da raskine aferu sa Mod, jer otkriva da mu je supruga ponovo trudna. Umetnite u to i osvetnički nastrojene ekstremističke hrišćanske anti-aborcionističke misionare iz Latinske Amerike i policajce koji su za vrijeme čišćenja Njujorka poslije 9/11 krali vrijednosti iz ruševina, i lako ćete moći da omirišete ostatak atmosfere.

Svoj prvijenac, refleksivni The Hall of Mirrors (1967), Stoun je pisao šest godina i onda će proći inkubacija od sedam godina do drugog romana, Dog Soldiers, pa još sedam do trećeg, Flag for Sunrise - o američki finansiranom svrgavanju vlasti u jednoj imaginarnoj latino-američkoj državi, nalik Čileu s početka 1970-ih.

The Hall of Mirrors je napisao s namjerom da napravi domaću verziju Gogoljevih Mrtvih duša i prikaže Ameriku u periodu nesvakidašnje, živopisne tranzicije iz tradicionalno desničarskog društva. Pol Njumen je unajmio Stouna da adaptira scenario koji je Holivud poslije, po navici, pretvorio u nešto u mnogome pitomije. Tragični film se zvao WUSA (1970) i režirao ga je odlični Stjuart Rozenberg.

U Stounovom najpoznatijem romanu, Dog Soldiers, piscu je trebala metafora za Vijetnamski rat, neki simbol ili centralna slika koja bi organski mogla da prenese u civilni život ono što su američki vojnici iskusili u Vijetnamu. U tom smislu, iako se ne radi o frontalnom napadu na rat, Dog Soldiers je ratni roman baš zbog toga što ovdje rat dio drugog plana. Stoun je proveo dva mjeseca u Vijetnamu kao novinar krajem '60-ih i to poremećeno iskustvo obuzima sve što će napisati.

Za simbol uzima trvenje tri ličnosti oko tri kilograma heroina koji treba da bude prokrijumčaren iz Vijetnama. Iako je transfer heroina stvaran događaj, simbolika oko njega je zapravo težište radnje. U tom slučaju bićemo prinuđeni da ukapiramo protagoniste na nivou onoga što je rat napravio od njih, a što će biti prikazano kroz posljedice koje heroin ostavlja na likove. Epigraf romana prigodno dolazi iz Konradovog Srca tame, sa značenjem da je Marlou ugledao "demona nasilja, demona gramzivosti i demona strasne pohote", ali da će se, prije svega, "upoznati sa mlitavim, licemjernim, kratkovidim demonom lakome i nemilosrdne ludosti." Stoga ne treba da čudi što je američko tle ništa manje uvrnuto, amoralno i opasno kao inostrano bojište.

Children of Light (1986), četvrti roman, govori o inherentno tragičnim ljudima Holivuda, a njegov peti, vjerovatno i najbolji, premda najnesvojstveniji Stounu, Outerbridge Reach, je apsolutna pesimistička meditacija o duhovnoj usamljenosti.

Kamerna radnja - veći dio romana odvija se na jahti - iako to nije nigdje naglašeno, očito je zasnovana na neuspjeloj plovidbi oko svijeta koju je 1968.g. organizovao londonski Sunday Times, kad je Donald Krohurst uvidio da neće uspjeti u svojoj namjeri i odlučio da se sakrije u Atlantiku, lažira svoje dnevnike (krcate, ispostavilo se, religioznom manijom) i priključi se trci na njenom kraju. U romanu Stoun kontemplira o svojim standardnim temama religiozne ushićenosti i beznađa, kada očajni ljudi učestalije razmišljaju o odsustvu boga nego o njegovoj svrsi.

( Ratko RADUNOVIĆ )