(Ne)poželjna istorija

Istorija je oduvijek kod Crnogoraca zauzimla posebno mjesto. I danas, takođe. Možemo se reći da je upravo istorija i “nacionalni hobi” većine građana Crne Gore, bez obzira na njihove razlike, ili, bolje reći, podjele.

Na ulici, u kafani, na poslu, u autobusu, u redu u apoteci... uvijek se nađe po jedan “istoričar”. Obično, sa svojom verzijom istorijske istine, onom pravom, koju je čuo i naučio od đedova i prađedova, ili, eventualno, o njoj “čitao u jednoj knjizi”, on popularizuje tu “svetu” stvar za Crnogorce. I, čini se, baš tu nastaje problem. Istorija prestaje da bude nauka, uzima ulogu živog śśećanja, tradicije, ponosa.

Uzalud onda i naučne ustanove koje se bave istorijom, i naučnici, i tomovi i tomovi objavljene istorijske građe - od tog trenutka ,,svi smo mi došli u Crnu Goru sa Kosova”, ili “moji su poveli istragu poturica”, ili “postoji potpisan izdajnički ugovor Nikole Mirkovoga sa Austrijancima”...

Iako je sklonost Crnogoraca ka “ovakvoj” istoriji omogućila mitomaniju, krivotvorenja, zablude, da nauka bude baš zloupotrijebljena, ipak su najviše doprinijeli oni koji su se njome bavili, i to pišući je. Tako je pisana “poželjna istorija”, iz dominantno političko-ideoloških pobuda, koja je postala glavna “hrana” pomenutih crnogorskih razlika.

Primjera je puno. Jedan od očiglednijih je primjer udžbenika, korištenih u Crnoj Gori u periodu socijalizma (1945-1989), a koji je crnogorskim osnovcima trebalo da predstave njihovu nacionalnu istoriju. Analiza tih udžbenika, u kojima je posmatran period od naseljavanja Slovena pa do početka II svjetskog rata, daje (ne)očekivane rezultate.

Usljed ograničenih kapaciteta stručnog kadra, cjelokupna crnogorska istorija je površno sagledana i predstavljena. Kada je u pitanju metodologija i naučni pristup u izradi udžbenika, temelji su postavljeni 50-ih i 60-ih godina. Umjesto da budu nadgrađivani u izdanjima koja su se pojavljivala kasnije, samo su poslužili kao obrazac udžbenicima koji su nastali nakon toga. Vjerovatno otežavajuća okolnost je bila i ta što su se pisanjem pomenutih udžbenika bavili uglavnom isti autori. Kao autori ovaj period su obilježili: Đuro Mrvaljević, Vukašin Radonjić, Dragutin Petrić i Milo Strugar.

Posmatrano po periodima, najviše prostora u udžbenicima dobila je novovjekovna Crna Gora. Očekivano, s obzirom na vremenski okvir koji obuhvata ova etapa u razvoju i stvaranju moderne države Crne Gore. Međutim, upravo zbog toga što je ovaj period jako važan za stvaranje crnogorske države, smatramo da je trebalo da bude zastupljen u značajno većoj mjeri. Jer, gotovo je nemoguće prikazati značaj crnogorskih pobjeda na Martinićima i Krusima u jednoj rečenici, đe se samo konstatuje da je nakon toga “porastao ugled Crne Gore u Brdima”, ili predstaviti značaj Berlinskog kongresa za Crnu Goru, na manje od pola stranice.

Na isti način odmjereno, najmanje je zastupljen period od početka I do početka II svjetskog rata. Opet očekivano, ako uzmemo u obzir uopšte tokove istoriografije u socijalističkoj Jugoslaviji. Nije bilo za očekivati da se npr. da legitimitet zelenašima nakon 1918, jer su nasljednici tih ideja, ali i sudionici, bili ideološki neprijatelji komunista u periodu 1941-1945. No, bez obzira na to, smatramo da je bilo nedopustivo da tako turbulentan, sudbonosan trenutak istorije jedne države bude na taj način “skriven” od očiju njenog naroda. Jer, valjda je to svrha udžbenika za istoriju - prikazati na adekvatan način nacionalnu istoriju, što se nije desilo, a danas ima dalekosežne posljedice.

Ako se za 44 godine ni jednom ne pomene zaludnje gubljenje života crnogorskih vojnika na Mojkovcu, a onda ukaže da je upravo to i dovelo do kapitulacije Crne Gore u I svjetskom ratu; ako se za to vrijeme nije postavilo ni jedno pitanje o legitimitetu Podgoričke skupštine, koja je označila kraj Kraljevine Crne Gore; ako se nestanku crnogorske države, posveti jedna jedina rečenica u kojoj se samo kaže: da je na osnovu “imena Kraljevine SHS jasno da nijesu uvažena nacionalna prava Makedonaca i Crnogoraca”; ako se “zaboravi” Božićna pobuna, kao odgovor na Podgoričku skupštinu; ili ako se sa pola rečenice opisivao život Crne Gore u Kraljevini SHS/Jugoslaviji - tvrdnje su koje potvrđuju namjeru ovih udžbenika da sa vrlo jasnim ciljem manipulišu ovim neslavnim poglavljem crnogorske državne istorije.

Dio naše istorije od naseljavanja Južnih Slovena na prostoru današnje Crne Gore, do njenog pada pod Osmanskim carstvom, za razliku od perioda 1914-1941, dobio je nešto više prostora. Značajno manje precizan i tačan, u odnosu na period novovjekovne Crne Gore, ostavlja utisak da nije na pravi način shvaćena istorijska vertikala Duklja-Zeta-Crna Gora (ili je to i bila namjera autora?!). U prilog tome, najbolje govori to što se Duklja uporno naziva Zetom i centrom “druge srpske države”.

A da je nacionalna istorija uopšte, nedopustivo nedovoljno zastupljena, govori podatak da se u procentima izraženo taj nivo kreće od 2,7 do 21,35 ukupnog sadržaja tekstova ovih udžbenika. Da je to veliko odstupanje od onoga što su današnji standardi (evropska praksa je i do 50%), ilustruje podatak koji govori da je prośśečna zastupljenost sadržaja nacionalne istorije Crne Gore u udžbenicima iz socijalističkog perioda svega 11,68%.

Na kraju, stiče se i utisak o favorizovanju istorije Srbije. Da takav utisak nije prećeran, svjedoče Sadržaji koji se nalaze na kraju svih udžbenika. Kao ilustraciju navešćemo primjer udžbenika Vukašina Radonjića, Istorija za VI razred osnovne škole, iz 1960. U dijelu koji obrađuje period od dolaska južnih Slovena pa do kraja XV vijeka, (127-205 str.), i koji broji 25 nastavnih jedinica, svega su dvije rezervisane za nacionalnu istoriju Crne Gore (Stvaranje države u Zeti i I Zetu su Turci osvojili). Najviše prostora je pripalo Srbiji (čak 9 naslova), Hrvatskoj (sa Dubrovnikom) i Bosni po 2, a nacionalnoj istoriji Slovenije i Makedonije, po 1 nastavna jedinica. Takođe, prostim upoređivanjem broja stranica u ostalim udžbenicima, (npr.) prostora koji dobija Zeta u odnosu na Rašku, ili koji dobija Petar I sa pobjedama iz 1796, u poređenju sa I srpskim ustankom; ili to, da se, u najvećem broju slučajeva, prvo prezentuje srbijanska nacionalna istorija, u odnosu na crnogorsku, potvrđuje navedeni utisak.

Zato danas ne treba da izaziva čuđenje što veliki dio građana CG, naročito oni koji su svoje istorijsko znanje sticali iz gore pomenutih udžbenika, i ne zna elementarne stvari iz svoje nacionalne istorije.

Tako dolazimo u apsurdnu situaciju, da sve ono što se ne uklapa u paradigme različitih ideološko-nacionalno-konfesionalnih šablona, biva samo odbačeno, bez obzira na njegovu naučnu utemeljenost.

Stoga je očekivano da npr. pokušaj istoriografske polemike s pitanjem “zašto se pola vijeka favorizovala istorija susjedne države?”, bude etiketiran kao “Šerbova istorija”. Ili nečija drugo, u zavisnosti od ugla i pozicije sa koje se posmatra.

( Petar Glendža )