Pravo na slobodnu misao nesputanu ropstvom dogmi

(Nastavak od prošle subote)

Da li je moguće porediti Spinozu i Rozenberga? Ne, naravno osim kao odnos original - falsifikat ili odnos pravog filozofa, starog kova Platona i Aristotela kakav je Spinoza i zbunjujućeg falsifikatora, ali time ne manje opasnog pisca “Mitologije XX vijeka“ Alfreda Rozenberga. Spinoza je uticao na duhovno kretanje ljudskog duha, na razini intelektualne istorije uzleta naših umskih potencijala, jer filozofija po definiciji jeste čisti um i zato se razumije samo među umnima a oni su uvijek manjina; Nasuprot njemu patetični i obmanjujući govor Rozenbergov je, kobajagi intelektualno tumačenje a stvarno podloga za ideološke laži i manipulacije. Ili Spinoza djeluje na čovjekov um kako da se on poboljša, Rozenberg ima ambiciju da se miješa u tokove istorije da bi dobio mandat istorije za politički prevrat.

Instrument njegove zlokobne nauke, postao je pisac Mein Kampfa - Adolf Hitler. No, Spinoza je onaj koji u izvornom smislu jeste ljubitelj mudrosti fileo - sofos, prijatelj nauke koja donosi unutrašnju smirenost i prosvjetljenje posvećujući se onom što je nepromjenjivo ili vječno i apsolutno.

Jalom će nam obični život Spinozin učiniti ne-neobičnim, ukazujući na tačke njegovog razlaza za ortodoksnim jevrejskim učenjem, Torom i Talmudom, analizom argumenta za njegov herem - vječno prokletstvo izrečeno u sinagogi u Amsterdamu. S druge strane filozof, baltički Njemac i Jevrejin Alfred Rozenberg, opsjednut antisemitizmom i potajno zaljubljen u besprekornu misao jednog ipak jevrejina Baruha de Spinoze opijen njegovom “Etikom“, kao Mocart i Salijeri, dva pisca Jevrejina, jedan isključen iz jevrejstva i drugi negirajući mržnjom to isto jevrejstvo u svom rodoslovu i geneološkom stablu, spojeni u vremenu nadmoćnim duhom genijalnog tvorca Etike, čije će ime otpočeti slavnu istoriju duha buđenja Evrope - duha evropskog prosvjetiteljstva.

Do najsitnijih detalja Jalom nam daje uvid u jednostavnost Spinozinog života, svedenost njegovih strasti i potreba kao znak da zaista živi svoju filozofiju - umske slobode, onaj suštinski amor dei intelektualis kao najvišeg vida oslobođenja i bestrasnosti. Spinozino majstorstvo u brušenju stakla, život u skučenim sobičcima, i naravno herem, strašni herem koji se sručuje, zarad njegovog odricanja biblijskih metafora i jevrejskih običaja, kao praznovjerja. I to sve u ime religije razuma, jer Bog Spinozin nije Bog Avramov i Bog Jakovljev ili Bog Mojsijev sa tablicama na gori Sinaju, već intelektualni Bog filozofa, prema kome se može osjetiti samo intelektualna ljubav - Bog kao priroda a sama priroda kao nužnost - savršenstvo, logos i poredak.

S druge strane Jalom nam kontrapunktalno postavlja priču vezanu za Rozenberga. I dok je Spinoza kao sljedbenik stoicizma, dosljedan u svom odbacivanju strasti, slavoljubivosti, požude ili društvenog upliva - dotle je Rozenberg kao antipod - žedan društvenog priznanja i slave, slijepo odan Fireru od čije ličnosti zavisi, pohlepan da bude prvi i jedini ideolog rajha. Čak i na nirberškom suđenju on se narcisoidno ne može odreći svoje umišljene uloge i uticaja na “cvijet“ nacističke inteligencije i naravno samog obožavanog vođe i njegovih navodno nadnaravnih svojstva.

“Problem Spinoza“ Jalom je s pravom prepoznao u njegovom kompleksnom značenju za smisao moderne Evrope. U svojoj političkoj i istorijskoj dimenziji “Problem Spinoza“, duboko zalazi u sve pore individualnog, ali i opštijeg plana evropskog društva i kulture. Zatim pitanja religije i religioznosti, ustanova i institucija, običaja i morala, ujedno i prava čovjekovog na slobodnu misao nesputanu nikakvim ropstvom zadatih dogmi, da bi se slobodno usaglasili sa matematičko - geometrijski uređenom prirodom.

Suprotno tome način Rozenbergovog razmišljanja, je put sumnjivog filozofiranja u kome se šačica ideologa sprema na preokretanje točka istorije, rat među narodima i vjerama sa ciljem da se nasilno ujedine i izbrišu razlike.

I za obične čitaoce i za posvećenike Jalom znalački prepliće tok glavnih ideja, vješto ih uklapajući u dva naratološka niza samog romana, da bi nam što živopisnije predstavio idejne svjetove svojih protagonista. Uostalom Spinozino izopštenje je i sama izraelska država opozvala u XX vijeku, prisvajajući Spinozu kao jednog od genija, koji je ostavio dubok trag na sekularni duh modernog poimanja slobodne ljudske ličnosti i modernom poimanju odgovornosti i individualnosti.

Spinozina lucidna objašnjenja o prirodi / Bogu, slobodnoj volji i razumu postaće uzor, njemačkom i anglosaksonskom filozofskim mišljenju, valjan dokaz o neoborivosti ljudskog razuma i njegovih principa, osnov svakog slobodoumlja, zdravo - mislećeg čovjeka, istinitosti naših sudova i logike našeg razuma. Isključivši logiku srca i osjećanja Spinoza nas je navodio na misao o ljubavi uma, strasti kojoj se slobodno predajemo da bi smo bili slobodni od kratkotrajnih strasti i zabluda, istini nužnosti koja je samo ne - nužna i samodovoljna u svojoj nužnosti. Ideje koje je Jalom, živo ih pretresajući po psihičkom karakteru Spinozinom provjeravao, plastično ih proučavajući na stranicama ove zanimljive unutrašnje biografije.

A nasuprot tome data je konkretna istorija uspona i pada jednog od najmračnijih pogroma nad ljudskim tijelom i duhom eufemistički nazvanom - nacional - socijalnom, mističnim ujedinjenje političke ljevice i desnice, ideološkom konceptu izraslom na mitovima prošlosti i mitovima budućnosti jedne mitomanske sekte bolesnih umova, cinično ubijeđenih u svoj vlastiti autoritet, u sivoj SS - uniformi jurišnika, na tobožnje rušitelje njihove autentične rase i kulture.

Jalom, nam otvara nove vidike u tumačenjima jednog od vodećih filozofskih pisaca, evropskog kontinenta ali i političkih procesa burnog XX vijeka. Tu bezrezervnu podršku našeg razuma u temelju ljudske ličnosti, koja ne podliježe nikakvoj milosti, čak ni božijoj, već samo sopstvenim zakonima po kojima se usklađujemo sa bogom tj. prirodom. To jeste i najviši vid favorizovanja naših intelektualnih dometa i moći saznanja koja čini srž našeg dostojanstva i osnovu našeg moralnog života i vrlina koja nas čini uzvišenom i ne - zavisnom od svega spoljašnjeg, i čiji je pobornik filozof Spinoza, pokušavaju da uzdrmaju kolektiviteti sumanuto napojeni energijom odricanja sopstva u ime nekog mističkog jedinstva ili ciljeva.

Ili Jalom nam je već sugerisao rješenje: Čovjek koji živi u skladu sa razumom i slobodnom voljom, idividualno i slobodno - kao neko neponovljivo Ja ili umreženo biće koje misli samo kroz pripadnost, umasovljenost, kolektiv. Čini se da je izbor Jalomov, koji nam je postao još dostupniji i shvatljiviji ovom jedinstvenom knjigom - zaista jedinstvenom. Jalom je književnim jezikom saopštio ključne ideje: birajući racionalizam za koji se zalaže Spinoza, i koncept prirode i uzročnosti izvan koje ništa nužno ne postoji. Zakonitost u prirodi jeste Bog, ali ne Bog hrišćanstva i judaizma, već božansko pojmljeno kao univerzalni princip prirode, koja se u svojim beskrajnim atributima i modusima pojavljuje u beskonačnom broju oblika.

I upravo to stanovište o jednom uređenom univerzumu i lancu uzročnosti koja njime vlada, približava Spinozin sistem modernom naučnom shvatanju i nekoj vrsti univerzalne religije. I u ovom će Jalom suprotstaviti Spinozu i Rozenberga, utoliko što je za Spinozu priroda zapravo logika, kojom se čovjek logikom svog intelekta oslobađa ropstva strastima i postaje racionalno biće. Brišući time ideologiju Rozenbergovu po kome je strast za moć ono što čini osnov istorije, poluga kretanja, na kojoj se kroz raznovrsne forme iracionalnosti i nasilja pokušava sprovesti ideološko oblikovanje kulture i istorije.

( Sonja Tomović-Šundić )