Putinova rekonstrukcija prošlosti: Kad je Staljin bio Hitlerov saveznik

Dok Rusija nastavlja invaziju na Ukrajinu, predsjednik Vladimir Putin je odlučio da rehabilituje savez između Hitlera i Staljina, kojim je započeo II Svjetski rat. Izjavom da je njemačko-ruski pakt o nenapadanju od 23. avgusta 1939. bio dobra spoljna politika, Putin je povrijedio stari sovjetski tabu i opovrgao dosadašnje sopstveno mišljenje po kome je pakt Ribentrop-Molotov bio „nemoralan“.

Šta je razlog za ovu najnoviju Putinovu piruetu? Šta mu upravo sada u savezu sa Hitlerom izgleda tako obećavajuće? Šta znači revizija istorije II Svjetskog rata u momentu kad Rusija vaskrsava tradiciju osvajačkih ratova u Evropi? Putin se prosto zaljubio u istoriju: njegovi najnoviji govori otkrivaju fantazmagorijom vođenu rekonstrukciju ruske prošlosti, uz miksovanje klišea sa jakom porcijom svjesne zlobe, što za rezultat ima vrlo čudnu sliku istorije sopstvene države. Predsjednik tvrdi da su Rusija i Ukrajina jedna nacija, i to na osnovu krštenja, koje se desilo, a možda i nije, prije više od 1000 godina u jednoj trgovačkoj koloniji, naseljenoj paganskim Vikinzima i jevrejskim Hazarima. Krim je bio oduvijek ruski, to tvrdi Putin. Pri tom svaki iole obrazovani istoričar zna da je Krim vjekovima bio scena na kojoj se prezentirala mnogoznačnost evropskih kultura. Ruski karakter je u suštini rezultat modernih progona krimskih Tatara 1944. od strane Staljinovog režima.

Čak je i predsjednik Bjelorusije, Lukašenko, na račun Putinove logike istorije izjavio da bi bilo poštenije i Moskvu vratiti krimskim Tatarima nego Krim Moskvi, jer je Moskovija u svoje pero osnovana kao protektorat Tatara. Sem toga, Putin objašnjava da Rusija treba da se širi ka jugu, jer se tamo nekad nalazilo područje zvano Novorusija. Jeste da Putin i ovde svjesno njeguje pogrešnu predstavu stvarnih granica ovog nekadašnjeg regiona, ali to istovremeno pokriva jednu još dublju zabludu. Jer pravo Rusije na Novorusiju je isto toliko osnovano koliko i pravo Engleske na Novu Englesku, Škotske na Novu Škotsku ili Južnog Velsa na Novi Južni Vels. Ovakvo tumačenje istorije ruske propagande izvitoperuje se u sopstvenim nelogičnostima: od „dekandentnog“ Zapada se traži da primi k znanju da nema ukrajinske nacije, ali da je Ukrajina puna ukrajinskih nacionalista; da ukrajinske države nema, ali da njeni organi ogrezoše zulumom; da nema ni ukrajinskog jezika, ali da u nepostojećoj Ukrajini Ruse siluju da govore nepostojećim ukrajinskim jezikom.

Upravo zbog ovakvih umobolnih istorijskih konstrukcija Putinova pohvala savezu između Hitlera i Staljina zaslužuje posebnu pažnju. Značaj ovog pakta za istoriju XX vijeka je ogroman. Omogućio je Hitleru da uz sovjetsku pomoć povede osvajački rat protiv Poljske i time otvori Pandorinu kutiju svih potonjih tragedija, kako u Poljskoj tako i širom Evrope.

Tvrdeći da je Staljin 1939. postupao kao razumni državnik, Putin implicira i da Hitleru nije trebalo pružati nikakav otpor. To nije samo vrlo značajna nova ocjena sovjetske spoljne politike. Putin time istovremeno dovodi u pitanje fundamentalni mitos Savezne Republike Njemačke, koji kaže da su svi morali Hitleru 1939. da pruže otpor. Naravno da je bilo država koje su to i radile: Francuska, Velika Britanija i prije svega Poljska. Prije toga je Hitler punih pet godina, od početka 1934, pokušao da zadobije Poljsku kao saveznicu za rat protiv SSSR. Kad je odlučio da promijeni ploču, trebalo mu je samo tri dana da se sa Staljinom dogovori o ratu protiv Poljske. Staljin je Hitlerov predlog oduševljeno prihvatio. Hitler je 20. avgusta zamolio Staljina za susret: Staljin je bio van sebe od sreće, jer je pet godina pokušavao da nađe način da uništi Poljsku. Staljin je bio potpuno svjestan da sa najmoćnijim antisemitom na svijetu sklapa sporazum o uništenju najveće domovine evropskih Jevreja.

Da bi pripremio savez, Staljin je morao, kao i većina tadašnjih političara, da pred Hitlerom padne na koljena. Da bi Fireru osladio ideju o savezu, otpustio je Maksima Litvinova, svog jevrejskog komesara za spoljne poslove i zamijenio ga rusom Vječeslavom Molotovom. Za Hitlera je, po njegovim riječima, otpuštanje Litvinova bio uslov za početak dijaloga. Molotov je na kraju i bio čovjek koji je sa Hitlerovim ministrom spoljnih poslova Joahimom od Ribentropa 23. avgusta 1939. u Moskvi ispregovarao i potpisao Pakt. Jevrejima je bilo jasno u kojoj se opasnosti od tog momenta nalaze. Poslije pet godina pojačanog tlačenja u Njemačkoj, u Austriji je, nakon anšlusa došlo do šokantnih scena nasilja i progona. Razbijanje Čehoslovačke u martu je bila nova katastrofa za Jevreje. Ko je preživio, pobjegao je iz područja pod okupacijom Njemačke. U Slovačkoj je svim Jevrejima oduzeto državljanstvo, čim je u Bratislavi osnovana nova, Hitleru saveznička i od Berlina zavisna država. U Ženevi, gdje su cionisti krajem avgusta 1939. držali Svjetski Kongres, vijest o potpisivanju pakta između Hitlera i Staljina bila je šok. Svi su odmah shvatili šta objava „Pakta o nenapadanju“ znači: da je Hitler dobio odriješene ruke i da slijedi rat.

Dodatni Tajni protokol Pakta o nenapadanju, objavljen poslije okončanja rata, regulisao je podjelu Istočne Evrope između nacionalno socijalističke Njemačke i internacionalno socijalističkog SSSR. Napokon je Hitler imao saveznika, kakav mu je trebao, da bi započeo rat. Područja, o kojima govori dodatni Tajni protokol Pakta, čine jezgro jevrejske svjetske zajednice i bila su pola milenijuma naseljena Jevrejima. Nakon samo dvije godine na ovoj teritoriji počinje holokaust. Staljin je dao čuveni komentar Pakta sa Hitlerom riječima „Savez zapečačen krvlju“. Bio je u pravu. Prvenstveno krvlju Jevreja.

Priča o Putinovom zaokretu u tumačenju istorije se ne ograničava samo na direktnu vezu između Pakta Hitler-Staljin nego i na strahovanja Poljske, Litvanije, Letonije i Estonije, znači upravo one četiri države, koje su 1939. i 1940, po slovu ovog Pakta, bile okupirane od strane Crvene Armije. Staljin je 17. septembra Hitleru pritekao u pomoć i napao Poljsku. Uništenje poljske države je u istoriji Poljske ostalo nezaboravni događaj za sve generacije. Pri čemu se često previđa da se poljska i jevrejska istorija preklapaju. Poljski građani, koje je NKVD deportovao i poubijao po logorima, su većinom bili oficiri u rezervi, tj. ljudi sa višim obrazovanjem: poljska elita. Bilo je puno Jevreja čije su familije potom izručene njemačkim okupatorima. Putin je u govoru, u kojem je rehabilitovao pakt između Staljina i Hitlera, a i drugim prilikama, sovjetsko-komunistički savez sa nacionalno-socijalističkom Njemačkom opravdao uputom na udruživanje zapadnih sila pri razbijanju Čehoslovačke u Minhenu. Iako predsjednik ima potpuno pravo kad tvrdi da je izdaja Čehoslovačke bila bitan korak na putu ka ratu i holokaustu, to nikako ne znači da ova izdaja opravdava pakt između Hitlera i Staljina. No, izgleda da Putin i u Minhenskom sporazumu i paktu Hitler-Staljin, na koje se on rado istovremeno poziva, vidi dva pozitivna primjera.

Ruska kampanja protiv Ukrajine 2014. ima nevjerovatno puno sličnosti sa njemačkom propagandom protiv Čehoslovačke 1939: pozivanje na etnički nacionalizam i izmišljanje istorijskih regiona, koji su tek onda bezbjedni, kad se nasiljem osiguraju: „Sudetska oblast“ i „Novorusija“. Uz ovo ide i podrška separatistima, koji bez strane pomoći ne bi imali nikakve šanse. I da ne zaboravimo: razbijanje evropskog sistema bezbjednosti uništenjem jedne evropske države.

Na Zapadu se Minhenski sporazum, naravno, smatra greškom. Ali Putinovo pozivanje na Minhenski sporazum ne bi bilo cjelovito bez uputa na sovjetsku politiku tog doba. Francuska je u prvoj polovini 1938. pokušavala da ostvari saradnju sa Sovjetima. Problem za francusku diplomatiju je bio praktične prirode: svako malo su sovjetski pregovarači nestajali u Moskvi bez traga, u vječito ponavljanim talasima velikih čistki. Sudetska kriza je po svemu sudeći u Kremlju bila shvaćena kao šansa za intervenciju u istočnoj Evropi. Moskovski uputi, da je SSSR spreman da za zaštitu Čehoslovačke pošalje svoje trupe u Prag su imali samo jedno značenje: invaziju Poljske ili Rumunije ili obje ove zemlje. I stvarno: Četiri sovjetske armijske grupe su bile dislocirane na granice Poljske. Hitler je 12. septembra 1938. rekao da Njemci moraju da se zaštite od češke istebljivačke politike i da stoga Čehoslovačka mora biti totalno razbijena. Tri dana potom je sovjetski režim ubrzao etnička čišćenja u svojim područjima na granici sa Poljskom: sovjetski državljani, mahom etnički Poljaci, su bili optuženi sa špijuniranje u korist Poljske i momentalno strijeljani.

U usmenim instrukcijama za lokalne organe NKVD je navedeno: „Poljake totalno istrijebiti.“ U neposrednoj granici sa Poljskom sovjetske trojke su u septembru išle od sela do sela: poljski muškarci su bili odmah strijeljani a žene i djeca odvedeni u gulage. U regionu Zitomir su sovjetski organi 22. septembra na smrt osudili 100 ljudi, 23. septembra još 138, a 28. septembra 408. To je bio dan koji je Hitler odredio kao posljednji mogući termin za invaziju Čehoslovačke. „Sudetska kriza“ je riješena: u Minhenu su vođe Velike Britanije, Francuske, Italije i Njemačke odlučile da Čehoslovačka dio svoje teritorije mora da da Njemačkoj. Sramota te odluke se do dana današnjeg osjeća ne samo u Pragu, nego i u Londonu, Parizu i Vašingtonu, gdje je ostala u trajnom sjećanju. Sovjetska politika tih nedjelja je pri tom pala u potpuni zaborav. Čišćenja i mobilizacija su bile samo predigra za politiku, koju je Moskva realizovala, čim joj je Hitler, izazivajući narednu evropsku krizu, ponudio kao šansu: razbijanje Poljske. Sljedeća veća komunistička sovjetska agresija poslije okupacije istočne Poljske u vrijeme trajanja saveza sa nacional-socijalističkom Njemačkom je bio upad u Finsku u novembru 1939. Putinova rehabilitacija Pakta između Hitlera i Staljina je istovremeno i rehabilitacija ovog osvajačkog rata. SSSR je u ljeto 1940. prisilio sve tri baltičke države da dopuste stacioniranje sovjetskih trupa na njihovoj teritoriji. Poslije su organizovani tzv. „referendumi“, a potom sve tri države anektirane od strane Sovjeta. Slijedilo je deportovanje desetina hiljada građana ove tri države, preciznije: elita sva tri baltička naroda.

Sovjeti su donijeli dekret da ove države nikad nisu postojale. Zato je bio zločin biti u službi tih nepostojećih država. Uvjerenje da je moguće dekretom urediti postojanje ili nepostojanje cijelih država i naroda se duboko ukorijenilo u političko sjećanje žrtava pakta Hitler-Staljin. Činjenica da su Poljska, Litvanija, Letonija i Estonija od strane SSSR doživjele invaziju i okupaciju u vrijeme kad je Staljin bio Hitlerov saveznik, objašnjava imunitet elita tih država na današnju rusku propagandu, poput groteskne teze da je Rusija morala da napadne Ukrajinu, da bi zaštitila Evropu od fašizma.

Putinova rehabilitacija pakta Hitler-Staljin time jasno cilja na zemlje između Berlina i Moskve, i to u dvije varijacije. Po prvoj varijaciji, Moskva poziva Poljsku da preuzme istorijsku ulogu Njemačke i da se pridruži rasparčavanju Ukrajine. Niko živi u Varšavi ne uzima ovaj predlog danas ozbiljno. Po drugoj varijaciji, Moskva pokušava da ubijedi Njemačku da je za nju bolje ako nastupi kao velesila, koja ignoriše pravila EU i vrati se starim pravilima igre između dva svjetska rata. Za Njemačku, čija pozicija moći upravo i počiva na ideji evropskih integracija, to bi bilo ravno strateškom samoubistvu. No, njemačkim državnicima, poput Gerharda Šredera ili Helmuta Šmita, ova ideja nije više pretjerano strana. No, bilo bi više nego pogrešno smatrati da Putin ima na nišanu samo sudbinu istočne Evrope, koliko god da mu je to sada prioritet. Ovo što mi trenutno doživljavamo je samo naslovna strana rukopisa ruskih sjećanja na rat, čiji je cilj promjena: cijele Rusije i sve Evrope.

Od početka postoje dvije verzije II Svjetskog rata: Sovjeti su bili saveznici na ove zaraćene strane: od 1939. do 1941. je komunistička Moskva bila saveznik nacional-socijalističkom Berlinu: Staljin je Hitlera snabdijevao rudom, naftom i hranom, kako bi Njemačkoj omogućio da vodi rat protiv Norveške, Danske, Holandije, Belgije, Luksemburga i prije svega protiv Francuske i Britanije. U ovoj fazi rata se Staljin trudio da se svidi Hitleru. Staljin ne samo da je realizovao sve odredbe pakta sa Hitlerom, nego je bespogovorno ispunjavao sve specijalne želje berlinskih saveznika. I samo jednu Hitlerovu želju nije htio da ispuni: znajući u kojoj se katastrofalnoj situaciji nalaze Jevreji u njemačkoj okupacionoj zoni Poljske, u februaru 1940. je odbio predlog Adolfa Ajhmana da Sovjeti preuzmu - i time možda spasu - veći dio poljskih Jevreja: Ajhman je predlagao 2.000.000. Ne iznenađuje da Staljin nije pokazao nikakav interes da im pomogne. Moskva na ovaj predlog nije reagovala. Posljedice su poznate. Kad je Hitler Staljina izdao i Vermaht u junu 1941. umarširao u Sovjetski Savez, Moskva se iznenada našla na drugoj strani fronta i brzo potom sklopila novi savez sa Velikom Britanijom i SAD. Prvi dio rata je od tada u sovjetskoj propagandi prekrila šutnja, a slavljeni su, do dana današnjeg, samo uspjesi iz drugog dijela rata.

Pobjeda u „Velikom otadžbinskom ratu“ je istovremeno postala drugi fundamentalni mitos SSSR, što je ostala i u današnjoj Rusiji i Bjelorusiji. U takvom naknadnom čitanju istorije je savez između Staljina i Hitlera morao biti prećutan do opovrgnut, i to ne toliko zbog toga što je bio zločinački, nego što je prosto bio greška. Jer, pakt sa Staljinom je Hitleru omogućio da još prije invazije 1941. izađe na sovjetske granice: on je omogućio nacional-socijalističkoj Njemačkoj da postane evropska velesila, koja je skoro pa osvojila Moskvu, jer je prethodno ugovorom anestezirala Kremlj. Staljin do početka njemačke invazije nije htio da vjeruje da će Hitler 1941. napasti SSSR. Više od 100 opomena obavještajnih službi o nadolazećoj invaziji je odbacio kao britansku propagandu. Nakon II Svjetskog rata je Sovjetski Savez htio da se predstavi kao mirovna sila. Zato je SSSR morao svim silama da sakrije činjenicu da je bio jedna od dviju država koje su započele rat. Kad je Staljin ušao u savez sa Hitlerom, pratio je jedan politički cilj. Smatrao je da ako podrži nacional-socijalističku Njemačku u njenim ratnim pohodima protiv kapitalističkih država Zapada, da će time njemačke trupe biti vezane na Zapadu, čime će ih držati dalje od Sovjetskog Saveza.

Tako će doći do izražaja kapitalizmu imanentni unutrašnji sukobi, a on će da sačeka da se Njemačka, Francuska i Velika Britanija međusobno unište. Putin na svoj način danas pokušava da ostvari isti cilj. Kao što je Staljin pokušao da Hitlera, kao najradikalniju evropsku snagu, iskoristi protiv Evrope, tako Putin pokušava isto sa svojom mješavinom desničarskih snaga. Njegovi saveznici na ekstremnoj desnici su upravo one snage, koje hoće da unište EU a Evropu vrate u doba nacionalnih država: separatisti u cijeloj Evropi (uključujući Putinove obožavaoce u vođstvu britanskog Ukip), velike antievropske desnopopulističke partije (od kojih je najbitniji francuski Nacionalni front) kao i ekstremno desni obod, sa sve fašistima i nacistima.

Svima je jasno da bi ovo bila katastofa za Evropu a istovemeno označila i kraj Rusije. Ali, postoje ogromne razlike između Staljina 1939. i Putina 2014. Za Staljina se može reći da je pokušao da riješi realno postojeći problem: Hitler je od početka htio da uništi Sovjetski Savez. Putin, sa druge strane, nema evropskih neprijatelja. Iz razloga, koji su danas misterija, ruska spoljna politika je odlučila da EU proglasi za protivnika. Iz razloga, u koje u ovom momentu niko ne želi da ulazi, Rusija je počela rat u Ukrajini i time za elementarne ruske interese proizvela totalno bezumno udaljavanje od Zapada. Besplodna potraga za strateškim opravdanjem za ovo potonuće je dovela do toga da Rusija pogazi jedan od elementarnih moralnih temelja poslijeratne politike: osudu osvajačkih ratova u globalu i posebno nacional-socijalističku agresiju 1939. Rehabilitacija pakta Hitler-Staljin nije izraz jedne jasne ideologije, nego izgleda nešto puno gore: bijeg u nihilizam kao odbrana od optužbi za sopstvenu nesposobnost. Blagosloviti pakt Hitler-Staljin znači napustiti međusobno razumijevanje u zapadnom svijetu u korist kratkotrajne taktike, koja zna samo da uništi, ali nije sposobna da stvori.

Sličan nivo ideološke zabune

Rusija danas vodi osvajački rat u Evropi. Njen vođa miješa tradicionalna značenja odbrambenog rata 1941-44. sa postojećom alternativom osvajačkog rata 1939-41. Naravno da se glorifikacija osvajačkog rata puno bolje uklapa u aktuelnu klimu razmišljanja u Rusiji. Između 1939. i 1941, kad su SSSR i Njemačka bile savezničke države, sovjetsko društvo je prestalo da kritikuje njemačku politiku i počelo da objavljuje nacističke govore u medijima.

Sličan nivo ideološke zabune je prisutan danas u Rusiji: na državnoj TV tvrde da su Jevreji krivi za holokaust, Kremlju bliski intelektualci rehabilituju Hitlera kao državnika, ruski neonacisti organizuju marševe za 1. maj: sve u stilu hitlerovskih nirnberških partijskih okupljanja, sa kukastim krstovima i bakljadama, a što se komentariše kao antifaštističko okupljanje.

Borba protiv evropskog mejnstrima

Na posljednjoj farsi od tzv. izbora u oblastima Donjecka i Luhanska kao i na prethodnoj šaradi od tzv. referenduma na okupiranom Krimu, učestvovali su političari ekstremno desnih evropskih partija, među njima takođe javni fašisti, kao „posmatrači“, koji su aminovali osvajanja u najnovijem ruskom ratu.

Ovi „posmatrači“ nikako nisu ekscentrični detalji, nego lakmus papiri, koji otkrivaju aktuelno značenje pakta između Hitlera i Staljina. Činjenica je da je tek Putinovo oslanjanje na evropsku ekstremnu desnicu i borba protiv evropskog mejnstrima učinilo neophodnim rehabilitaciju Hitler-Staljin pakta.

(FAZ, Prevod : Mirko Vuletić)

( Timoti Snajder )