Kraj teksta ne donosi razrešenje tajne: Tačnih odgovora nema

Goran Bognar ovogodišnji je dobitnik prestižne nagrade Vasko Popa za knjigu poezije Insomnija, bele noći (77 pesama o ljubavi, izdaji, demonima i ostalim svakodnevnim umiranjima).

Insomnija je žanrovski osobeno kodiran tekst, jer principi sintagmatike, odnosno ulančavanja kompozicionih jedinica svjedoče o naglašenom procesu ciklizacije koji potčinjava nadređenoj celini sve jedinice ulančavanja, tako da možemo govoriti o složenom žanru (mega)ciklusa, strukturi višeg reda, sastavljenoj od 77 pojedinačnih pjesama - znakova, čija se samostalnost relativizuje pod uticajem procesa ciklizacije. Ciklična organizacija strukturnih elemenata uvijek dovodi do usložnjavanja značenja jer se pojedinačnim, autonomnim, pridružuju značenja nastala na osnovu semantičke interakcije pjesama, među kojima se uspostavlja vrlo aktivan sinhronijski dijalog. Dakle, svaka pjesma postoji kao samostalan znak, koji stupa u komunikaciju sa ostalim znakovima ciklusa, odnosno jedinicama ulančavanja, pri čemu se aktivira veliki dijaloški potencijal. Ciklizirana pjesma dobija sagovornika, šalje ali i prima informaciju, što maksimalno usložnjava komunikativni model ciklusa, na čijoj se sintagmatskoj ravni dozivaju motivi, značenja, stilska sredstva i pjesničke strategije u izuzetno dinamičnoj semiozi.

Ciklus je, između ostalog, sugerisan magijskim značenjima broja 77, i to na samoj prološkoj granici teksta, koja presudno utiče na aktiviranje kodova neophodnih za dešifrovanje složenih pjesničkih poruka. Naime, 77 je broj savršenstva i potpunog ciklusa, koji u egipatskom simboličkom sistemu označava večni život i dinamičko savršenstvo, što svedoči o snažnom djelovanju cikličnih značenja duple sedmice. Broj sedam se smatra magijskim brojem koji označava i kružnu dovršenost, a u podnaslovu, kao jednom od početnih signala teksta, duplira se taj kružni princip, tako da se ključni lajtmotiv Insomnije - krug - odražava u simbolici broja 77.

Pjesma Vr(a)timo se u krug zatvara megaciklus i ukazuje na pojačanu modelativnu ulogu epiloške granice teksta, pri čemu epiloška pjesma preuzima funkcije koje u sonetnom vijencu obavlja majstorski sonet, gdje se sabiraju svi ključni motivi i iskazi. Na taj način se u sintagmatskoj organizaciji i žanrovskom kodiranju Insomnije kombinuje poema, kao najslobodnija pjesnička forma, i sonetni vijenac kao najstroža. Sklonost pjesnika ka spajanju nespojivog dovodi do aktiviranja oprečnih žanrovskih kodova, čija kombinacija izaziva ogromnu količinu unutrašnje tenzije koja se razvija pri njihovom sudaru na sintagmatskoj ravni teksta. Dakle, okviri megaciklusa, i prološki i epiloški, imaju pojačanu modelativnu ulogu u kompoziciji, što upućuje na veći stepen povezanosti strukturnih elemenata koji se nalaze između tako upečatljivo markiranih granica.

Dominantna predmetnost Insomnije svakako je lirsko Ja, koje emituje pretežno emocionalne i pojmovno-logičke informacije, zbog čega će u pjesnički diskurs biti unesen veliki broj esema i filozofema. I emocionalni i pojmovno-logički registar lirskog subjekta izuzetno su složeni i presudno utiču na artikulaciju iskaza, kojim dominiraju upravo emocionalna i pojmovno-logička obavještenja, u uzajamnom osporavanju i borbi za prevlast.

Naime, u pjesničkim strukturama uobičajeno je da se emocionalnost povlači pred logičkim operacijama i intelektualnim, misaonim diskursom. Međutim, u ovom megaciklusu redundanca (predvidljivost) tradicionalnih pjesničkih modela se ugrožava, a lirski subjekat se gradi aktiviranjem nekompatibilnih diskursa, jer nesporno je da pojačana emocionalnost, to jest princip srca narušava logičke i pojmovne, misaone procese, to jest princip glave.

Monološko-asocijativno nizanje motiva tipično je za liriku. Međutim, u Insomniji se modifukuje tradicionalna autokomunikacija - dijalog jednog Ja sa samim sobom, i u tekst se unose drugi, osamostaljeni glasovi, jer instanca Drugog dobija riječ i samostalnu tačku gledišta, pri čemu se dinamizuje monološki princip lirskog diskursa:

Rekla si: postoji nekoliko hrabrosti. Hrabrost jedne žene nikako ne bi trebalo potcenjivati. Ne znam da li je život iznad smrti, ne znam ni da li je smrt iznad života, ali znam da je ljubav iznad oboje...

Pri tom se feminini subjekat gradi kao veoma moćna instanca, jer dobija pravo na govor, na artiklulaciju svog diskursa, dakle, sagovornica lirskog subjekta modeluje se najmoćnijim sredstvom kojim biće raspolaže - svojim samostalnim glasom. To je značajan otklon od muškošovinističke folklorne tradicije na Balkanu, koja je ženi oduzimala pravo glasa i artikulacije i koja je u južnoslovenskoj semiosferi aktivna i danas, kako u socijalnoj praksi tako i u pjesničkim kodovima.

Izbor sredstava stilske figuracije u skladu je sa intelektualno i metatekstualno usmjerenim pjesničkim kodom Insomnije, pa u tekstu dominiraju figure misli: poređenje i ironija, a posebno paradoks i oksimoron na kojima se zasniva diskurzivni, pojmovni jezik. Pojmovno-logička obavještenja usklađena su sa pjesničkom emocijom, koja je najbliža rezignaciji iznevjerenog i poraženog lirskog subjekta:

Ništa više ne postoji... Svodovi uzvišenosti Potpuno su srušeni šibanjem Snažnih vetrova besmisla I svakodnevnih umiranja.

Stoga su figure dikcije i zvučni sloj pjesničke strukture potisnuti u zadnji plan, a ritmotvorne funkcije stiha redukovane, jer su njegovi konstruktivni elementi poput: rime, izosilabičnosti i stalne cezure, rasporeda pauza i akcenata, gotovo pasivni u semiozi, pa je njihova informativnost umanjena, što pojačava proznu tendenciju. Naime, stih siječe i lomi govorni niz ne poštujući nikakvu ritmičko-metričku shemu; veoma su rijetka glasovna podudaranja bilo kog tipa, a rima, kao fakultativni ritmički postupak koji dopunski markira i pojačava konstruktivnu granicu stiha, potpuno je ukinuta.

Ako se u pjesničkoj strukturi ukidaju tradicionalni ritmičko-metrički modeli i rima, moraju se ponuditi novi izvori ritmičnosti i melodičnosti, kao i nova asocijativna sredstva koja će povezivati riječi na određenoj udaljenosti u tekstu. Stoga se u tako organizovanom stihu, tipičnom za intelektualno pjesništvo, javlja poseban model sintakse koji preuzima funkcije zapostavljenih i gotovo pasivnih ritmotvornih elemenata stiha, i prenosi ih na sintaktičko-intonacioni niz. Takav model moćne, superiorne sintakse, koja savladava i sebi potčinjava stih, prije Bognara koristio je Crnjanski. Intonacija kao prozodijski faktor u takvoj sintaktičkoj shemi poprima dopunske funkcije i postaje dominantan ritmotvorni element. Razvijena hipotaksa potpuno je netipična za poeziju i stihovano raščlanjen govorni niz, ali ona dominira u poeziji Zorana Bognara i svojom raskošnom sintagmatikom prenosi veoma složena pojmovna obavještenja.

Dilogična struktura paradoksa i oksimorona aktivno učestvuje u pjesnikovom poigravanju sa istinom, ljubavlju, fantomima prošlosti, stvarnošću i prividom, anđelima i demonima. Kraj teksta ne donosi razrešenje tajne; pitanja se postavljaju, prevrednovanje se pokreće, ali pouzdanih i tačnih odgovora nema, jer istinu nagriza relativnost i prolaznost svega što postoji. To je sugerisano kruženjem kruga kao ključnog lajtmotiva koji zatvara Insomniju i, zajedno sa ostalim lajtmotivima, povezuje manje kompozicione cjeline u višu, nadređenu strukturu megaciklusa.

Stoga krug učestvuje u organizaciji same epiloške granice teksta, odakle regresivno emituje dilogičnu - destruktivnu i konstruktivnu, demonsku i anđeosku energiju (be)smisla na modelovani univerzum.

( Tatjana Đurišić - Bečanović )