Fenomen Hamlet: Nešto je trulo u državi Danskoj

U okviru svoje svjetske turneje čuveni Glob teatar iz Londona povodom 450 godina od rođenja Viljema Šekspira, na dostojan način nas je podsjetio da je 2014 godina, u znaku Šekspirovog jubileja, kao jednog od najznačajnijih dramskih stvaraoca. Izvođena su Šekspirova djela širom planete, da bi se još jednom potvrdilo da velika djela prošlosti imaju značenja i u našem vremenu.

Viljem Šekspir, planetarna je pojava, pojava koja je označila epohu u duhovnoj istoriji svjetske kulture i njenih najistaknutijih vrijednosti. O Šekspirovom životu, ima veoma malo podataka. Poznato je da je rođen 1564. godine, da je autor 37 pozorišnih komada i nekoliko zbirki pjesama (Soneti, 1600-1609). Viktor Igo u Šekspiru je vidio oca romantizma. Kao najznačajniji predstavnik elizabetanskog pozorišta, boraveći u Londonu od 1588. do 1592, Šekspir će se istaći svojim spisateljskim i svojim glumačkim talentom, izvodeći svoje predstave u pozorištu Glob i na dvoru. Poslije požara u Globu (1613.) povukao se u Stratford u kome je uživao u slavi i bogatstvu sve do smrti 1616.

Šekspir piše umjetnički veoma upečatljiva pozorišna djela, posvećena temama ljubavi i vlasti, stvarajući nevjerovatno raznolike likove koji nas i danas oduševljavaju svojom ljepotom i snagom.

Uspijevajući da spoji uzvišeno i groteskno, svoj stvaralački uspon ima naročito pišući tragična i herojska djela koja su doživjela svjetsku slavu: Hamlet, Troil i Kresida, Magbet, Kralj Lir, Otelo, Antonije i Kleopatra, zatim Romeo i Julija, Julije Cezar, Ričard III, Tit Andronik, Henri IV, Bogojavljenska noć, San ljetnje noći i dr.

U cjelokupnoj istoriji ljudske civilizacije, malo je ličnosti ranga Viljema Šekspira, po dubini misli i misaonosti, književnom talentu, dramskim i pozorišnim dometima, po svemu. Pisca koji će stvoriti besmrtne likove, ledi Magbet, Troila, Timona Atinjanina i najintrigantnijeg među njima Hamleta, zagonetnog kraljevića danskog.

Šekspir je umjetnost uzeo kao mjesto pojavljivanja istine

Šekspirov najpopularniji komad svakako jeste “Hamlet“ koji je od samog početka prikazivan sa velikim uspjehom. Hamlet je prvi put prikazan 1602. i odmah je postao simbol umjetnosti i poezije ili simbol čovjeka uopšte i njegove tragične sudbine. Legenda o Hamletu potiče od drevne islandske priče o Amletu iz X vijeka, koju je dvjesta godina kasnije objavio istoričar Sakso Gramatik u svojoj Danskoj istoriji objavljenoj 1514. godine u Parizu. Vjerovatno je da je Šekspir čitao priču u toj francuskoj verziji a još je vjerovatnije da je inspirisan prvom izvedbom Hamleta popularnog engleskog tragičara Tomasa Kida.

O Hamletu je pisano veoma mnogo kod nas i u svijetu, unutrašnja mnogoznačnost i slojevitost drame, pitanja koja pokreće nikog ne ostavljaju ravnodušnim, ni danas. Realističnost i idealistični ton, lijepo i uzvišeno, plemenito i poročno prepliću se i sukobljavaju u drami na tako osoben način da mogu biti predstavljanje života ili sam život sa njegovim zamršenim tokovima. Kolridž ističe da je Hamlet uman, plemenit, osjećajan, idealist i sanjar, ali nemoćan je u svijetu delanja, jer misao i umovanje sputavaju njegovu volju. No, tragedijom o Hamletu, Šekspir je zasjekao mnogo dublje u samu suštinu života, tražeći one nevidljive tragove u njegovim vidljivim pojavnostima i događajima. Hamlet je drama, istorijska, politička, porodična psihološka i egzistencijalna, koja ukazuje na protivrječnosti u samoj ljudskoj prirodi ali i egzistenciji, istoriji, društvu ili kulturi. Hamlet je par exellance drama ljudskog postojanja.

Šekspir je umjetnost uzeo kao mjesto pojavljivanja istine, i to istine otjelovljene u čulnom obliku pjesničkog i umjetničkog izraza. Hamlet je dakle, drama politike, ukoliko se politička moć dobija nasiljem, drama ljubavi u kojoj se ljubav povezuje sa izdajom, drama naših osjećanja ukoliko se ona pokazuju u svojoj punini nepostojanosti, drama našeg intelekta ukoliko sve ukazuje na jalovost njegovih napora, drama svakog djelanja kao ništavnog i uzaludnog, drama čovjeka, ukoliko se njegovo djelanje temelji na moralnim principima i racionalnim razlozima. Dramatičnost postojanja u čijem se postojanju odriče njegov smisao i značaj: “Ne biti ili biti“: to se pita Hamlet, “umreti: samo usnuti; i reći, usnuvši da je jadu srca kraj“.

Lik Hamletov, je moguće najupečatljiviji lik svjetske književnosti, nenadmašenog uma i plemenitosti nošen olujama strasti ali i patnjom ravnodušnosti i očajanja - bolest od koje se boluje ali ne umire. U vrtlogu izdajstva, licemjerstva, prevare i obmane, on koji “mogao bi biti uklešten u ljusku od oraha, a da se ipak smatra kraljem beskrajnih prostora“, zatvoren u sopstvenu duševnu tablicu, žedan znanja i ispitivanja savjesti najbliskijih srodnika i njihovog zločinstva, kralj u kraljevstvu bez - prostornom i beskonačnom. “Od mene se poslednje vreme - a da ni sam ne znam zašto - odbila sva moja veselost, zapustio sam sve svoje vežbe, i doista toliko me nešto tišti u duši da mi se ova divna tvorevina zemlja, čini kao kakva pusta litica... Čovek mi ne gali dušu; a ni žena ne...“ Ako je onaj “što nas sazda sa tako širokim umom, da smo slični bogu po shvatanju“, rezonuje Hamlet, učinio nas dostojnim divljenja, naše tijelo i nagoni, smrt i prolaznost čine nas tragičnim.

Šekspir je svojom poetskom uobraziljom stvorio lik koji mnogobrojnim tumačenjima ukazuje na složenost ljudske individualnosti, zapletene u zamke sopstvenog razuma i okrutnosti svijeta, između sna i jave, ideala i realnosti, sudbine i slučajnosti, slobode i nužnosti, nagona i razuma, želja i dužnosti. Protivrječan u svojim namjerama i osjećanjima, nedosljedan u svojim postupcima i uvjerenjima: “Ofeliju sam voleo, da skupe svu ljubav braće četr’est hiljade,/sva ona ma koliko ogromna/ ljubavi moje zbir dosegla ne bi“ obraća se Hamlet Ofelijinom bratu Laertu. I to je onaj vrhunac u kulminaciji Šekspirovog djela, u kome se ličnost junaka cijepa iznutra, herojska priroda mijenja u antiheroja, pasivnost Hamletova sputava njegove akcije, njegova misaonost preispituje smisao života i njegova nedokučiva pravila. Ravnodušnost koja se javlja, postaje vid otpora, negacija svijeta u kome se više nema šta voljeti, napor da se bez - vrijednosnom svijetu porekne svaka vrijednost. Jer tamo više nema ničeg dostojnog djelanja ili ljubavi, ideala i načela. Obdaren visokim umom, Hamlet je prisiljen da glumi ludilo, lucidan i hrabar, primoran na povlačenje, jedan melanholičani princ na pozornici života. I kad razgovara sa lobanjom lakrdijaša dvorskog Jorika, otkriva se njegova užarena mašta, lucidni duh koji vidi ono što se čulom vida ne može vidjeti. Pod plaštom vječnosti, sve stvari dobijaju konačnu mjeru, i svaki zločin dobija zasluženu i pravednu kaznu.

No, Hamlet je prototip, ne samo čovjeka svog vremena, već i vremena našeg, post - modernog senzibiliteta koji se kroz gubitak smisla probija ravnodušnošću i sarkazmom. Ljudski život nije tragičan u nekim svojim djelovima, već je cjelovito pitanje čovjeka pod znakom pitanja. “Idi u manastir da ne rađaš grešnike“, obraća se Ofeliji, sa surovošću nihilističkog koncepta. Hamlet poništava samu klicu života i potrebu da se on produžava u vremenu. Pa ipak dvojnost Hamletovog karaktera ima svoju duhovnu povijest, ona se razvija sasvim u duhu modernog shvatanja ličnosti - razbijenog subjekta, koji se gubi u mnoštvu svojih refleksija i poriče u svakom momentu življenja. Hamlet kao zapisničar, hronike tamnih događaja koji se registruju u iskustvu svijesti čineći u njoj stabilne strukture: “Kako mi bljutav, glup, otrcan, jalov / izgleda svaki korak tu na svetu“. U prirodi prevagu čini se ima gnusnost i nakaznost ljudskih postupaka prije nego plemeniti činovi.

(Kraj u narednom broju)

( Sonja Tomović-Šundić )