Uloga kineskog pisma u promišljanju ranog evropskog modernizma

U knjizi “U modernističkoj čajdžinici: doživljaj kineskog pisma u evropskom modernizmu” Zoran Skrobanović istražuje percepciju i tumačenje kineskog pisma u raznorodnim umjetničkim oblastima i ostvarenjima nastalim tokom epohe modernizma u Evropi.

Pojedini autori predmodernističke epohe (Pol Klodel, Viktor Segalen) svojim stvaralaštvom nagovještavaju modernističko nadahnuće kineskim pismom, ali uticaj i percepcija kineskog pisma i prevoda klasične kineske književnosti do punog izražaja dolaze tek u umjetničkim konceptima nekih od rodonačelnika evropskog modernizma. U djelima književnika kao što su Gijom Apoliner i Ezra Paund moguće je jasno identifikovati kineska ishodišta.

Isto tako, percepcija kineskog pisma odigrala je važnu ulogu u filmskoj umjetnosti (Sergej Mihailovič Ejzenštajn) i slikarstvu (Paul Kle). U dijaloškom odnosu sa kineskom kulturom i pismom, zapadni umjetnici nijesu samo dolazili do inovativnih ideja i načina izražavanja u svojim umjetničkim praksama već su uspješno gradili i kritička stanovišta u pogledu sopstvenih kulturnih prostora. Analizom različitih umjetničkih postupaka inspirisanih kineskim pisanim jezikom, ova knjiga preispituje ulogu modernističkog umjetnika kao idiosinkratičnog tumača važnih segmenata kineske kulture.

• U knjizi "U modernističkoj čajdžinici: doživljaj kineskog pisma u evropskom modernizmu“ bavite se umjetnicima modernističke epohe koje je nadahnulo kinesko pismo i kultura. Kakva ste sve međukulturna prožimanja htjeli da naglasite?

Riječ je o globalnom susretu Kine i Zapada u epohi modernizma tokom kojeg je doživljaj kineskog pisma i drugih segmenata kineske kulture omogućio zapadnim stvaraocima da ustanove sasvim nove stvaralačke i estetske prostore. Istovremeno, modernistički impulsi sa Zapada, značajno su uticali na kineske moderne stvaraoce u njihovom nastojanju da izraze i umjetnički oblikuju sospstvenu modernost. Danas je sasvim jasno da proučavanje modernizma, ili bolje reći modernizama, zahtijeva postetnocentrični intelektualni diskurs i multikulturalne modele proučavanja u kojima Kina ima važno mjesto.

• Zašto je promišljanje kineskog pisma i njegovih zakonitosti tako snažno uticalo na mnoge zapadne moderniste?

Zahvaljujući svojim specifičnostima, kinesko pismo se pokazalo kao nadahnuće ili potvrda u mnogim poetičkim načelima na kojima su u svojem stvaralaštvu insistirali zapadni modernisti. Neki od njih su u zakonitostima građenja kineskih karaktera prepoznali mogućnost prevazilaženja linearne narativne strukture; nekima su se učinili kao pogodna sredstva za umjetničke postupke zasnovane na montaži i fragmentarnosti, a neki su u njima otkrili čitav jedan novi svijet pjesničkih metafora.

• Navodite da je kod Ezre Paunda dominantan ideogramski doživljaj svijeta, a kod Gijoma Apolinera lirski ideogrami. Možete li to pojasniti?

Apolinerovi lirski ideogrami ili kaligrami kako ih je kasnije nazvao, predstavljaju njegov pjesnički odgovor na ikoničnost medijskog okruženja u kojem je stvarao. On se donekle nastavlja na tradiciju vizuelne poezije iz prethodnih razdoblja i stvara pjesničke forme koje su u izvjesnoj mjeri ekvivalenti kineskih ideograma i piktograma. U slučaju Ezre Paunda, riječ je o mnogo složenijem doživljaju kineskog pisma. Proučavajući kineske karaktere i klasičnu kinesku poeziju, Paund je najprije osmislio poetiku imažizma, a zatim je svoje nadahnuće Kinom unio u sve segmente sopstvenog stvaralaštva. To važi kako za njegovu translatološku i književnu poetiku, tako i za ideogramsku organizaciju poetskog i proznog teksta. Njegova “Pjevanja” se, bez sumnje, mogu smatrati najambicioznijim ideogramskim poduhvatom u prošlom vijeku.

• Kakve je tragove kinesko pismo ostavilo u filmskoj umjetnosti i slikarstvu u okviru modernizma?

Kinesko pismo predstavlja značajnu okosnicu u promišljanju ranog modernističkog filma, a to posebno važi za jednog od najznačajnijih filmskih stvaralaca Sergeja Mihajloviča Ejzenštajna. U načelima građenja kineskih karaktera on je prepoznao polaznu tačku svog „intelektualnog filma“ i na taj način ugradio kinesko pismo u same temelje montažnih tehnika i filmskog izraza. U skladu sa opštom modernističkom tendencijom interakcije između vizuelnih umjetnosti i književnog izraza, pojedini slikari kao što je Paul Kle, okrenuli su se kineskom pismu i poeziji kao prirodnim posrednicima u narušavanju međa između pisane riječi i plastičnih umjetnosti. Kleova proučavanja kineskog pisanog sistema i klasične kineske poezije, pokazala su se kao izuzetno važna za njegovo osmišljavanje ličnih slikarskih ideograma i simbola.

• U knjizi "U modernističkoj čajdžinici: doživljaj kineskog pisma u evropskom modernizmu“ bavili ste se evropskom modernom, pa samim tim ova knjiga izlazi iz granica nacionalnog. Ima li možda ponuda za prevode?

Vjerujem da će knjiga uskoro biti prevedena na kineski jezik, što bi mi pričinilo veliko zadovoljstvo, budući da je riječ o istraživanju koje osvjetljava značajnu ulogu Kine u zapadnom modernističkom kontekstu.

• U "Antologiji moderne kineske priče“ koju ste priredili sa Mirjanom Pavlović primjećuje se da mnogi kineski pisci pišu pod pseudonima. Čak je i ime Nobelovca Mo Jena pseudonim. Zašto je to tako? Je li to praksa među kineskim piscima?

Praksa korišćenja književnih pseudonima u Kini stara je nekoliko milenijuma, ali kad je riječ o Mo Jenu, Su Tungu i drugim savremenim piscima, oni se više oslanjaju na tradiciju pseudonima koju su ustanovili veliki pisci ranog kineskog modernizma kao što su Lu Sun (pseudonim Džou Šužena), Mao Dun (književno ime Šen Dehunga) i dr. Mo Jenov pseudonim sa značenjem „Ćutanje“ je u najmanju ruku ironičan, budući da je riječ o jednom od najplodnijih kineskih savremenih pisaca.

• Preveli ste sa kineskog jezika roman „Umoran od života i smrti“ Nobelovca Mo Jena. To je zapravo crnohumorna hronika kineskog društva druge polovine 20. vijeka. Ovaj roman je i satira. Koliko su kineski pisci danas podložni kritikovanju društvenog sistema u kome žive? Nekada su kazne za to bile surove?

Mo Jenov roman “Umoran od života i smrti” predstavlja hroniku kineskog društva burne druge polovine XX vijeka ispričanu iz perspektive predratnog zemljoposjednika strijeljanog uoči sprovođenja zemljišne reforme. Ideja je veoma zanimljiva i provokativna, jer se strijeljani junak romana reinkarniše u različite domaće životinje (magarca, bika, svinju itd.) i uvijek iznova vraća među članove sopstvene porodice kao svjedok novih društevnih promjena koje potresaju njegovo domaćinstvo, ali i cjelokupno kinesko društvo. U ovom djelu, Mo Jen je veoma kritičan prema nizu istorijskih momenata i društvenih pojava koje karakterišu savremeno kinesko društvo. Književna kritika sistema danas je prilično uobičajena pojava i mada se mnogi pisci i dalje suočavaju sa cenzurom na različitim nivoima, njihove mogućnosti za književno djelovanje koje podrazumijeva otvorenu kritiku društva su značajno proširene u odnosu na nekadašnju restriktivnu politiku vlasti prema različitim vidovima umjetničke kritike.

• Ovom prilikom bih pomenuo i sjajni roman u vašem prevodu „Zapisi o prodavcu krvi“ Ju Hua koji je nedavno bio gost na Sajmu knjiga u Beogradu. Ju Hua piše o višedecenijskoj praksi prodaje krvi u siromašnim ruralnim područjima Kine, ali i ukazuje na korupciju i nemar u zdravstvenom sistemu. Šta biste vi još dodali kao trajnu vrijednost ovog romana, a i pisca, čiji smo roman „Živjeti“ imali priliku da čitamo?

U pozadini ovog romana leži jedna univerzalna ljudska priča koja nas prije svega upućuje na složenost i vrijednost porodičnih odnosa, ali i na ulogu pojedinca u društvu koje nas na različite načine otuđuje i tjera da revalorizujemo sopstvenu ulogu u porodičnom mikrokosmosu i socijalnom okruženju. Kao što sam rekao u pogovoru ovog romana, ponekad je za obraćanje političkom vođi potrebno u jednom dahu izgovoriti trinaest riječi, ali da bi se zaslužile jednostavne riječi kao što su „sin“, „otac“, „brat“, „suprug“ ili „prijatelj“ potrebno je mnogo više. To je upravo ono na šta nas Ju Hua podsjeća u svojim djelima.

• Recite nam nešto o opštem značaju i ulozi kineskog jezika u svijetu danas. Kina je rastuća globalna sila. Javlja li se neophodnost učenja ovog jezika širom planete?

Kineski uticaj na današnjem globalnom planu je sve značajniji. Poslije burnog dvadesetog vijeka koji je ostavila za sobom, Kina je zasluženo povratila ulogu svjetski važnog društvenog i kulturnog faktora. Kineski jezik predstavlja preduslov za razumijevanje ove drevne kulture i zato ne čudi činjenica da danas gotovo 50 miliona ljudi širom svijeta uči kineski kao strani jezik. Ko zna koliko je među njima umjetnika koji će u kineskom jeziku pronaći nadahnuće i kao zapadni modernisti nekada, ustanoviti potpuno nove stvaralačke modele izražavanja.

• Od kada potiče Vaše interesovanje za ovu drevnu civilizaciju i kako vam je bavljenje kineskim jezikom i kulturom postalo životni poziv?

Još kao radoznao hercegnovski tinejdžer, bio sam fasciniran Kinom, kao dalekom i u to vrijeme egzotičnom kulturom, pa mi je moja draga prijateljica Dragana Krivokapić, danas Čupić, jednom prilikom predložila da upišem kineski jezik i književnost na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Zanimanje je polako preraslo u ljubav, a ljubav u poziv koji podrazumijeva doživotno otkrivanje kineskog jezika i kulture.

Prevodilac Mo Jena i stihova Ezre Paunda

Zoran Skrobanović (1971), diplomirao je 1994. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu, na Katedri za orijentalistiku, Grupa za kineski jezik i književnost. Godine 2010. uspješno je odbranio doktorsku disertaciju na Filološkom fakultetu u Beogradu, gdje radi kao docent za kineski jezik i književnost.

Koautor je udžbenika „Kineski jezik IV“ i prevodilac udžbenika „Klasični kineski jezik“. Samostalno je objavio niz naučnih radova. Prevodilac je Ju Huaovog romana “Živjeti” i “Zapisi o prodavcu krvi”, Mo Jenovog romana “Umoran od života i smrti”, zbirke pjesama “Kitaj” Ezre Paunda, zbirke pripovijedaka Šarlot Perkins Gilman “Žuti tapet”.

Sa Mirjanom Pavlović priredio je Antologiju kineske moderne priče. Član je Evropskog udruženja kineskih studija (EACS). Skrobanovićevu knjigu “U modernističkoj čajdžinici: doživljaj kineskog pisma u evropskom modernizmu” objavila je Geopoetika.

( Vujica Ognjenović )