"Narodno graditeljstvo u Crnoj Gori": Svi izazovi starih graditelja

Izložba “Narodno graditeljstvo u Crnoj Gori” etnologa Vladislava Ivanovića, u organizaciji JU Muzeji i galerije Podgorice, sredinom novembra predstavljena je u podgoričkoj galeriji “Art”, a tokom decembra biće otvorena u Polimskom muzeju u Beranama.

Aktuelnu izložbu prati katalog sa sadržajnim tekstom autora. U izložbenom prostoru na četrdeset tabli, prezentirano je osamdamdeset crno-bijelih fotografija i tehničkih nacrta karakterističnih naseobina, objekata i detalja narodnog graditeljstva na našem području.

Proučavajući narodnu graditeljsku doktrinu, analizirajući specifičnosti objekata i karakteristike graditeljskih materijala, Ivanović je uočio koncepcijske i izvođačke osobenosti, naučno ih je foto-dokumentovao te obrazložio u okviru tri zone: Primorje (Južni region), Karstna oblast sa Zetsko-Bjelopavlićkom ravnicom (Centralni region), Oblast visokih planina i riječnih dolina (Sjeverni dio).

Sagledavajući graditeljsku problematiku, može se zaključiti da podneblje, način života, klimatski, materijalni i istorijsko-kulturološki uslovi, diktiraju veoma specifična graditeljska rješenja. Od davnina, čovjek je težio da pronađe pogodno skrovište za život. Kada je izašao iz prohladnih i vlažnih pećina, tražio je sigurno mjesto za svoju nastambu.

Moglo se očekivati da nesavršeno ljudsko biće pravi previde i donosi pogrešne odluke, međutim, nošen intuicijom i pronicljivošću, prvi čovjek je (za razliku od današnjeg), sa nevjerovatnim osjećajem za funkciju i racionalnost, znao sa sigurnošću da izabere pravo mjesto za izgradnju svog životnog doma. Svoju krovinjaru, svoju “suvotu”, najčešće je locirao uz tekuće i velike vode, sa pročeljem prema suncu, vječnom izvoru života i plodnoj oranici, sa zakošenim i stjenovito-odbrambenim začeljem.

Materijal za gradnju svojeg staništa, koristio je iz okruženja, a neminovno su to bili kamen i drvo. Prvotno je sazdao prizemljušu sa uskim otvorima umjesto prozora, pepeljištem u dno pravougaone osnove, a pokrio je slamom ili kamenim pločama.

Pri kući je dozidao pojatu za živo, gradio kamene međe, obezbjeđivao plodno tlo za nasade. Iz praktičnih razloga, nastala su spratna kućišta, u prizemlju je bila stoka, a na spratu ognjište i boravište za čeljad, u koje se pelo strmim skalama.

Istovremeno, građene su međe, podzide, gumna, bunari sa luburama, izvorišta, putevi, mostovi, mlinovi, sakralni i drugi zajednički objekti. Osnovni alati bili su, ćuskija, malj, čekić, glijeto, sjekira, tesla, šega, koturača, a vezivni materijal bio je kreč, jajčana emulzija i glina.

Kada se razmatra Južni region i analizira gradnja na Primorju, treba istaći specifičnosti objekata i naseobina. Karakteristične su spratne kuće, sa upuštenim prizemljem koje je u funkciji konobe, na spratu je organizovano stanovanje, a u potkrovlju se pripremala hrana. Kuće su građene u sistemskim nizovima, spoljni debeli zidovi su rađeni od pritesanog i tesanog kamena, a mali otvori sa štokovanim šambranama i zaštitnim drvenim škurima.

Krovovi su uglavnom dvovodni, sa viđenicama pokriveni kanalicom, a pristup spratu je preko svoltane skalinade i velike terase sa odrinom. U arhitektonskoj plastici karakteristične su funkcionalno-ukrasne konzole, balustrade i kameni pižuni.

Od pritesanih kamenih blokova građene su višespratne kule

U okviru Sjeverne regije, osnovni materijal za gradnju kuća bilo je drvo. Na pokrenutom i ocjednom zemljištu, ukopavana su kamena prizemlja kao “magaze”, a spratni dio za stanovanje i kosi četvorovodni krovovi, rađeni su od drvene građe. Karakteristična su spoljnja stepeništa sa šetnicom i strehom. U naseljima, spratne kuće od bondruk-zidova i drveta, građene su u sabijenim nizovima uz ulicu, u prizemlju su bile zanatske i trgovačke radnje, a na spratu se živjelo.

Od pritesanih kamenih blokova, građene su višespratne kule u kojima je mogla dugo da boravi porodica. U prizemlju je bila stoka, u spratnom djelu sazdanom od drvenih greda i talpi, sa isturenim viđenicama i kosim, prepuštenim krovnim pokrivačem, odvijao se bezbijedan život, između ostalih, karakteritična je Kula Redžepagića.

Središnja regija

U Središnjoj regiji, u ruralnim oblastima, kuće su rađene pritesanim kamenom i krečnim malterom “klakom”, najčešće kao prizemne, ili jednospratne sa konobama, a dograđivani su djelovi drvenom građom. Prema prirodnim uslovima, objekti su rađeni kao samci, kao manje skupine, ili pak u funkcionalno organizovanim nizovima. U kamenito - središnjoj zoni, na uzvišenjima, građene su višespratne kule, u kojima su prizemlja služila za smještaj stoke, na spratovima se stanovalo, a sa etaža, kroz puškarnice organizovana je odbrana posjeda.

U vrsne primjere građevinarstva, spadaju spomenici kulture iz doba država Duklje, Zete, te Vojisavljevića, Balšića i Crnojevića, a posebno se ističu utvrđeni gradovi, Skadar, Drač, Žabljak, Virpazar, Obod...

( Slobodan Slovinić )