Veče posvećeno Laliću: Epicentar pitanja o granicama slobode

Nikšićki Centar za kulturu i Gradska biblioteka organizovali su književno veče pod nazivom “Lalić i samoća“ u čast stogodišnjice pisca koji je, kako je kazala Renata Bulajić, za crnogorsku identifikacionu naraciju bitan koliko i Njegoš. Veče na kojem su, o konceptualizaciji samoće u “Lelejskoj gori“ i o lelejskom hronotopu, govorile prof. dr Rajka Glušica i prof. dr Tatjana Bečanović, organizovano je u okviru Programa podrške razvoju kulture u Nikšiću. Odlomke iz “Lelejske gore“ čitao je glumac Miro Nikolić.

“Lalićevo djelo je u punoj mjeri odraz duha crnogorskog čovjeka, njegove filozofsko etičke vrijednosti, odraz njegove neprestane borbe. Nerijetko u toj neprestanoj borbi pojavljuje se osjećaj samoće, bilo da je posljedica, izbor ili nesmotrenost. Ona je na kraju uvijek bolna i nerado se govori o njoj”, kazala je Bulajić, moderatorka večeri.

Samoća se u Lalićevim djelima, prema riječima Rajke Glušice, konceptualizuje kao bolest, ludilo, fizička sila, neprijatelj, živo biće, fluid, odnosno kao nešto neprijatno, nepoželjno i opasno. Centralni toponim, ali i centralna metafora cjelokupnog književnog opusa Mihaila Lalića, je smatra Glušica, Lelejska gora - ime u kome se prepliću ljepota i surovost i koje je povelo mnoge da u tome simbolično vide Crnu Goru.

“Iako ima dosta paralela među njima, možemo reći da je ‘Lelejska gora’ mnogo više. To je univerzalni topos u kojem se dešava drama usamljenog i progonjenog čovjeka u okolnostima u kojima se odbacuje sve što predstavlja civilizacijsko nasljeđe, pa i moralne norme. To je prostor u kojem se traže odgovori na pitanja šta je dozvoljeno a šta nije, gdje je granica slobode i izdržljivosti, kako opstati”, kazala je Glušica, profesorica opšte lingvistike na Filozofskom fakultetu.

Bez obzira na divlju, fantastičnu ljepotu, kazala je Glušica, predio ‘Lelejske gore’ nije stvoren za ljude, za život. Ime toponima, smatra ona, Lalić je izveo iz imenice lelek koji je obilježje “crnogorskog ratničko-herojskog modela kulture u kojem se ginulo i lelekalo vjekovima”.

“Lelek kao vid muškog iskazivanja žalosti za umrlim ili poginulim tipičan je samo za crnogorske običaje. Lelek prati nesreću, pogibiju, smrt, a Lelejska gora je mjesto u kojem toga ima napretek”, riječi su profesorice lingvistike.

“Glavni junak romana našao se u epicentru pitanja o granicama slobode i čovjekovog izbora kao i o moralnim vrijednostima tog izbora. On sazrijeva u ‘borbi neprestanoj’ u toj moralnoj, psihološkoj i egzistencijalnoj drami”, zaključila je Glušica.

Prema riječima Tatjane Bečanović u jeziku prostora Lalićeve trilogije, koju čine romani “Zlo proljeće”, “Lelejska gora” i “Hajka” kombinuju se uzvišenost i ukletost, kao redundantna obiljžja crnogorskog hronotopa.

“Prostorni model ukletosti u crnogorskoj književnosti pokazao se kao informativniji i dinamičniji od uzvišenosti jer stvara mogućnost za aktiviranje demonskih sila koje razaraju moralnu i prostornu uzvišenost epske kulture”, kazala je Bečanović koja je doktorirala na Lalićevim djelima.

“Lalićeva trilogija izuzetno je značajna za formiranje i uobličavanje crnogorskih prostornih modela ukletosti i uzvišenosti jer su oba prostorna koda dobila blistavu umjetničku realizaciju; ukletost u ‘Lelejskoj gori’, hronotopu koji je isključivo tekstualni proizvod, bez realnog toponimskog utemeljenja, a uzvišenost u ‘Hajci’”, istakla je Bečanović. Prema njenim riječima u Lalićevoj trilogiji dolazi do drastične modifikacije teritorijalnosti i specijalnih kodova kojima se reguliše kretanje glavnog junaka.

“Kao osnovna, na nivou trilogije uspostavlja se semantička opozicija između univerzalne kategorije zla, najčešće konkretizovane u ratnom nasilju, i takođe univerzalnog stava - aktivne borbe protiv nasilja, koja svoj najsublimniji oblik dobija u revoluciji. Revolucija se stoga modeluje kao centralna predmetnost trilogije i apsolutna negacija zla, koja u krajnjoj instanci treba da rezultira njegovim ukidanjem“, istakla je profesorica crnogorske književnosti. Trilogija se organizuje, kazala je Bečanović, kao poruka o haotičnosti univerzuma, o neredu kao kosmičkom zakonu, i o zlu kao apsolutnom gospodaru prostora.

“Semantički prostor zla u trilogiji je ogroman, pa obuhvata i ključne elemente narativne strukture - vrijeme, prostor, zbivanje i likove kao osnovne nosioce zbivanja”, kazala je Bečanović.

Roman ličnosti i prava čovjeka da bude čovjek

Pored toponima Lelejska gora tu je i međa, toponim kome je granica sinonim i to je, smatra Glušica, ključni pojam na kojem se gradi i razvija pomenuti roman .

“Nije to samo simbol geografske i istorijske granice koju predstavlja toponim međa, već mnogo viši i značajniji simbol međe i granice ličnosti, a ‘Lelejska gora’ je roman ličnosti i prava čovjeka da bude čovjek”, istakla je ona. Međa je, prema riječima Glušice, simbol svih granica i rascjepa u ličnosti glavnog junaka “Lelejske gore”, Lada Tajovića, koji je konstantno na granici između racionalnog i nagonskog, pozitivnog i negativnog, dozvoljenog i nedozvoljenog, discipline i neposlušnosti, reda i anarhičnosti, ljubavi i mržnje, vjere i sumnje, principa i opstanka, svijesti i podsvijesti, čvrstine i slabosti, poštenja i nepoštenja, žrtve i zločinca, komuniste i hajduka, pakla i raja, života i smrti.

( Svetlana Mandić )