Pahomije: Ton čovjeka koji gubi svoj jezik, ton filozofa koji plače
Intelektualna tranzicija s južnog Balkana na Zapad je, uostalom, navela ruskog filozofa književnosti, Sergeja Averinceva, Bahtinovog učenika, da formira sintagmu balkansko-italijanski Zapad
Pahomije sa Dioklitijskog jezera (? – posl. 1520)
Mjera stvari, dakle, onih egzilanata, koji su utekli od ognja i mača s teritorije na rubu poznog Bizanta, u Mletke, da nastave književnu djelatnost, barem što se tiče Balkana, jeste, sumnje nema, B. V. Podgoričanin (oko 1460 - oko 1540).
On, prenosnik klice renesanse u Italiju, najviše je kreirao atmosferu crnojevićke epohe. Konzervirao je retorički ambijent jednog svijeta koji se rušio, rušio, urušio i najzad nestao.
Crnojevićka klima, prerano posječena, stoljeće kasnije prešla je (prerasla bolje reći, jer riječ smrt u književom smislu ima uslovno značenje) u bokeljsku kulturnu klimu s blagim daškom Zapada. Jedini most teksta koji veže Crnojeviće i Bokelje su manuskriptski autori, minorni pisci iz skriptorijâ, mučenici koji su sačuvali inteligibilnost teksta u divljini i pimitivizmu Balkana 16. vijeka.
Kroz Boku Kotorsku, i kroz mrežu manastirske literature u brđanskom zaleđu (Cetinje, Šudikova, Starčeva Gorica, Morača, Trojica, Đurđevića Tara, Piva i dr.), u ruži vjetrova, dakle, prošao je drhtaj najvažnijeg kulturnog preporoda u ovom kraju Evrope: dodir zalazećeg Bizanta, renesanse i, najzad, baroka.
Tu leži crnogorska književnost od Crnojevića do Petrovića, skromna ali čudesna, sinkretička, rođena blizu samog središta civilizovanog svijeta, ali, iz nekog razloga, od jugoslovenske kritike prećutana u cjelini sa svoja puna tri stoljeća (16, 17, 18).
Tekstualna kultura: potcijenjena i prećutana, za račun sljepačke i oralne epike, dakle, jer je Jugoslavija iz nekog svog razloga bila naklonjena usmenosti.
Dioklitijsko jezero
Pahomije sa Dioklitijskog jezera jedan je od aktera krhke crnojevićke kulturne atmosfere.
Skroman, sa onom unjkavom intonacijom, no, uprkos svemu, sa svojim pokornim kamenčićem u mozaiku poruke koja će odrediti subinu Evrope: ako ne možemo pisati i praviti knjige ovdje, u bizantskoj auri, gdje su pravljene hiljadu godina, mi ćemo se preseliti na drugu obalu Jadrana i nastaviti.
Vuk Popović, u pismu V. S. Karadžiću iz 1846.g., pominje Služabnik iz 1519. oko kojeg se starao “jeromonah Pahomije ot Crnije Gori”.
Vido Latković, i Niko S. Martinović, zovu ga Pahomije od Rijeke Crnojevića.
Rijeka (Obod) jeste, izgleda, bio zanatski knjižni centar na slobodnoj teritoriji, na feudu Đurđa Crnojevića i njegove emancipovane žene Elisabette, kćerke diplomate Antonia Erizza, ali sam Pahomije kazuje se malo drugačije: jeromonah Pahomije sa ostrva Dioklitijskog jezera (up. Zbornik za putnike, Venecija, 6. 03. 1520, danas pohranjen u Univerzitetskoj biblioteci „S. Marković“ u Beogradu, P 3006, ZIN I 445).
Pisci u starini zvali su Skadarsko jezero, očevidno, preciznije od nas. Nema mjesta sumnji: on je čovjek „vojvode i filozofa“ B. V. Podgoričanina, zanatlija, čitač i pisac. Prema klasifikaciji od četiri vrste srednjovjekovnih autora koju je napravio Roland Barthes, a to su: scriptor (prepisivač), compilator (taj ne dodaje ništa svoje), commentator (on interveniše samo kad treba nešto razjasniti) i, najzad, auctor (onaj koji iznosi vlastite ideje), Pahomije anticipira u sebi prvu trojicu.
Ne znamo kad je rođen ali znamo vrhunac rada: oko 1520. g. Tada je on napisao svoj prilog pogromu, a imao je, izgleda, i ozbiljne planove kako da se vrati jatu pisaca u zavičaju: I ako mi predobri Gospod Bog pomogne, hoću da prenesem sve matrice za velika i mala slova u svoju otadžbinu, da nadoknadim sve nedostatke u knjigama božanskih crkava, koje su umanjili bezbožnici. O njegovom radu svjedoči i jedan od minornih autora u otadžbini, Savatije Jerođakon (? - posl. 1568), u skriptoriju manastira Pive: I ješte priložih semu hramu jev(an)gelije i apostol na srednje kolo (misli na format knjige, G. Č.), i Psaltir Podgorički (Pahomijev rad iz 1519. g.).
Nema sumnje da su Božidar i ovaj sveštenik bili Đurđevi ljudi i, zajedno s njim, prešli u Mletke. Dvije decenije nakon pada Crnojevića, u jeku mletačke anabaze, Pahomije je napisao Pogovor Liturgijaru na posljednjim stranicama štampanog izdanja svog mentora.
Grubo je moje slovo, ali slatko, kaže on i dodaje: kao što se od gruba i kornata korijena može roditi sladak cvijet. Kakva izjava, kakva intonacija!
Došavši iz moje otadžbine, iz grada zvanog Podgorica, blizu bivšeg grada zvanog Dioklitija, u grad Veneciju (...) Ja vidjeh Njemce, Grke i druge narode kako štampaju knjige (...) Bog mi je svjedok, ne dah sebi nimalo mira, niti pak mojim očima sna, kaže siroti Pahomije kao da se ispovjeda ne u ispovjedaonici nego u kakvoj sakristiji... Ton čovjeka koji gubi svoj jezik, ton filozofa koji plače.
Potcijenjeni, prećutani
Postmoderni se može prebaciti grijeh veličanja paradoksa, ako je to neki grijeh, ali ne izolacija ideja jednih od drugih. Samim tim što je izbjegla da situira ratio u središte svog Weltanschauunga, ona se približila, familijarno, epohama gdje barok spada i koje, sumnje nema, priznaju pomoć razuma na putu ka Bogu ali bez pretjerivanja. Ili, kako kaže vatreni mistik Bonaventura, u svom apokaliptičkom priznanju da “razum pomaže duši sasvim umjereno na njenom hodočašću ka Bogu” (Itinerarium mentis in Deum).
Uostalom, upravo jedna post-egzilantska kultura, jevrejska, kreirala je čitav žanr zvani apokaliptička književnost. Knjiga Danijelova primjer je zrelosti ovog visokog žanra koji je dugo pretrajao, sve do zatvaranja srednjovjekovlja (u našem slučaju ne samo do Pahomija već i do Gavrila Trojičanina: ?- posl. 1651).
Po nečemu, doduše u nemjerljivo užem formatu, post-egzilantskoj kulturi slična je intelektualna tranzicija s južnog Balkana na Zapad. To je, uostalom, navelo ruskog filozofa književnosti, Sergeja Averinceva (Moskva, 1937 - Beč, 2004), Bahtinovog učenika, da formira sintagmu balkansko-italijanski Zapad.
Ovaj se izraz može koristiti kako za prepisivače, kompilatore, intrpretatore i autore u manastirskim skriptorijima tako za njihove nastavljače misije, Bokelje. I jedni i drugi, Pahomije i Đorđije Bizanti (oko 1490 - oko 1560), savremenici, predstavljaju makar kamen u onom mostu preko kojeg je poslednji korpus Bizanta evakuisan na Zapad.
Egzilantsko krilo skromnog crnojevićkog jata (Đurđevog i Božidarevog), s jedne strane, čine njih nekolicina s Pahomijem “iz Dioklitije” u rasijanju: Mojsije iz Budimlja (? - posl. 1538), Jerolim Zagurović (? - posl. 1569), Vićentije Vuković (? - posl. 1575), Sava Stefana Paštrovića (? - posl. 1579), Jakov Jerolima Zagurovića (? - posl. 1597).
Na drugoj strani su oni u otadžbini: Vuk Prezbiter (? - posl. 1517), Radoslav Pop (? - posl. 1524), Nikifor Jeromonah (? - posl. 1537), Sava iz Zastupa (? - 1545), Dimitrije iz Malinska (? - posl. 1559), Ćetko Prezbiter (? - posl. 1560), Romil Cetinjski (? - posl. 1560) i dr.
Njihova istančana epoha, koja je pravila malu ali suptilnu razliku između pisca i čitaoca, jer i čitalac je autor (uvjerava nas postmoderna!), u jugoslovenskoj politici ideja je na žalost potcijenjena i prećutana.
( Gojko Čelebić )