Berlinski zid: Sagrađen da označi granicu svjetova na teritoriji Njemačke

“J’aime tellemmt l'ALlemagne que je prefere qu'il y en ait deux" Fransoa Morijak Fenomen zida je bio nešto što je obilježilo svjetsku političko-kulturnu scenu tokom čitavog poslijeratnog perioda. Svoju vizuelno-materijalnu i simboličku formu dobio je 1961. godine u vidu Berlinskog zida, sagrađenog da označi granicu na teritoriji Njemačke između dvije svjetske sile SAD i SSSR i, samim tim, bio je najeklatantniji simbol Hladnog rata. Ako se osvrnemo na kulturno-umjetničku sferu te, druge polovine XX vijeka, u okviru diskursa o fenomenu zida, vidjećemo da su minimalisti tačnije Toni Smit već 1959. godine anticipirali ovaj veliki fenomen savremene istorije stvarajući djelo nazvano The Wall vizuelnu artikulaciju praistorijskog megalita. Sam naziv djela neminovno, i s pravom, budi asocijaciju na rok bend Pink Floyd, njihov album iz 1979. godine The Wall, istiomeni film i performans-spektakl na sceni. Da se nadovežemo dalje na ovu priču, 1968. godine MGM distribuira Kjubrikovo ostvarenje 2001: A Space Odyssey, film koji počinje scenom iz davne prošlosti ljudske vrste, gdje borba za preživljavanje biva prekinuta pojavom velikog crnog megalita stvorenog niotkud. Hičkokovski rečeno, ovaj monolit je svojevrsni Mekgafin u filmu, ono što pokreće radnju i objedinjuje je, konstruišući jednu sveprožimajuću nit između prapočetaka, borbom za preživljavanje okovanog homo sapiensa, do njegovog putovanja u Svemir. Velika važnost posljedica Hladnog rata za savremenu političku scenu, sindromi i fenomeni koje je taj rat sa sobom nosio, proces tranzicije Istočne Evrope koji neprekidno traje već više od dvije decenije, kao i aktualni svjetski fenomen globalizacije ne mogu se sagledati bez osvrta na problematiku Berlinskog zida. “Naša kola su prolazila kroz Fridrichsfelde u pravcu prema Lihtenbergu. Ono što smo vidjeli izgledalo je kao scena iz pakla ruševine u plamenu i izgladnjeli ljudi koji lelujaju u dronjcima; ošamućeni njemački vojnici koji su izgledali kao da su izgubili svaku predstavu o tome šta se zapravo događa; vojnici Crvene armije su pjevali likujući, često pijani; grupe žena su raščišćavale ulice pod nadzorom sovjetskih vojnika; dugi redovi su stajali strpljivo čekajući da napune kofu vodom s pumpe; i svi oni su izgledali užasavajuće umorno, gladno, napeto i demoralisano." Ovo su riječi Volfganga Leonarda koje daju opis jednog predgrađa u Istočnoj Njemačkoj prve poslijeratne godine (v. F. Taylor, he Berlin Wall, the world divided, Harper Collins e-books 2006, 44).

Ovakva je bila situacija u Berlinu samo par dana prije konačne kapitulacije svih njemačkih vojnih snaga (8. maja) i tri mjeseca prije nego što je teritorija Deutschlanda rasparčana sporazumom ratnih saveznika u Potsdamu. Istrebljivački antisemitski rat koji je poveo neuspjeli arhitekta iz Braunaua na Inu (Austrija), završio se najvećom katastrofom koju je Njemačka ikada doživjela (v. Ž. Droz, Istorija Nemacke, Plato, Beograd 1999). Hitlerovo samoubistvo i propast nacional-socijalističke ideologije da li su zeleno svjetlo njegovim nekadašnjim političkim protivnicima, njemačkim komunistima koji su od 1933. godine boravili u emigraciji, za povratak i uspostavljanje novog režima. Među tim povratnicima nalazio se i Valter Ulbriht, član KPD-a. Neporočni osobenjak, poprilično introvertna osoba, zadojeni pristalica boljševičke ideologije, opsjednut politikom; čovjek za koga su potrebe, nevolje kao i zadovoljstva ljudi bili sporedni u odnosu na potrebe Kominterne, nakon rata će biti na čelu Istočne Njemačke. Nakon Drugog svjetskog rata, kao i prije Hitlerovog dolaska na vlast, Ulbriht je bio veza između Krasnaja plošćad i Potsdamer Platz-a (v. Taylor, 2006: 36). Činjenica da je bio Staljinov lojalni i pokorni pas bila je od ključne važnosti za Ulbrihta da sačuva živu glavu tokom svog boravka u Moskvi, s obzirom na to da su za Staljina svi ljudi bili osumnjičeni; komunisti, moglo bi se reći, možda čak i više od onih koji to nisu bili. Ulbriht je imao sreće, za razliku od njegovih njemačkih drugova Hermana i Frica Šuberta, ili Hajnca Nojmana (ibid, 40). Broj stanovnika u Berlinu jedva da je dostizao polovinu predratne populacije. Nakon pet godina ratovanja, četrdeset posto nekadašnjih građevina je nestalo. Tokom adventus-a sovjetske vojske u grad, nastupio je talas ubistava, pljački i zlostavljanja preostale berlinske populacije. (Ne treba generalizovati stvari. Među pripadnicima sovjetske vojske bilo je časnih, obrazovanih ljudi, pripadnika ruske oficirske inteligencije, koji su bili upoznati sa germanskom kulturom i kojima je ona bila bliska. Ovaj mali, možda nepotreban ekskurs, prisutan je ovdje u cilju ograđivanja od jedne banalizovane predstave o ruskom narodu, koja je od ‘45. do danas preplavila svijet zahvaljujući holivudskoj i medijskoj propagandi.) Ulbrihtovo fanatično vjerovanje u ideologiju kojoj je služio bilo je slijepo za užase koji su se događali. Jezgro partijske organizacije je ubrzo bilo uspostavljeno. U prvim partijskim proglasima riječi komunizam i revolucija nisu ni spominjane. Naglašavali su da je zadatak partije da se bori za demokratiju i iskorijeni ostatke nacizma (v. V. Laker, Istorija Evrope: 1945-1992, CLIO, Beograd 1999, 111). Sistem je funkcionisao tako što su na čelna mjesta postavljani socijaldemokrate ili demokrate, a za njihove pomoćnike su postavljani komunisti. Negdje u vrijeme organizovanja partijske strukture, Ulbriht je rekao Volfgangu Leonardu rečenicu koja savršeno opisuje komunističku strategiju u okupiranoj zoni: “Mora izgledati demokratski, ali mi moramo držati sve u našim rukama.” (v. Taylor 2006: 46)

Sve ideologije epohe istoricizma su našle svoje najstrašnije otjelotvorenje u događajima XX vijeka i uz zvuke vagnerovskog Gotterddmmerung-a obrele se na teritoriji Njemačke koja je bila živa slika najveće tragedije XX vijeka, mjesto susreta i razdora Istoka i Zapada, čija sama sudbina nakon ‘45. poprima obilježja eshilovske tragedije, u jeku perioda u kom je vladalo opšte mišljenje da “nakon Aušvica ne može biti poezije”. Porijeklo Hladnog rata se nalazi u vremenu prije sloma Ratne alijanse. Činjenica da je stvorena jedna vrsta anglo-saksonsko-sovjetskog saveza u ratnom periodu nije imala nikakve veze sa zajedničkim idealima i pregnućima Velike Britanije, SAD-a i SSSR-a. Adolf Hitler je bio tek jedan u nizu raznih vladara kako prošlosti, tako i njegovog istorijskog trenutka koji je želio da vidi Evropu ujedinjenu i pod dominacijom one nacije koju je za to smatrao predodređenom. On je pokušao da ostvari svoju težnju za dominacijom koja je svoje ideološko uporište nalazila u rasizmu (v. F. Defontet, Rasizam, Beograd 1999) i on je, zapravo, za razliku od SAD-a i SSSR-a bio u poziciji da to i ostvari. Takvo stanje stvari je narušavalo interese država evropske demokratije, bilo je u sukobu sa tradicionalnim američkim interesom za očuvanjem ravnoteže snaga u Evropi, kao i sa boljševičkom revolucionarnom doktrinom (v. Dž. L. Geldis, Hladni rat, CLIO, Beograd 2003, 25). U trenutku kada interesi savezničkih sila (kojima su jedino zajedničko, što su oduvijek imale imperijalne pretenzije) bivaju ugroženi od strane zajedničkog neprijatelja, potreba za sarađnjom je nadvladala individualne razlike. Kad je neprijatelj bio poražen, bilo je samo pitanje vremena kad će biti obznanjen novi sukob (v. Laker, 1999: 124-144). (Kraj u narednom broju)

( Iva Leković )