Crna Gora i Veliki rat

(Ne)kritička istoriografija o uzrocima propasti crnogorske države

Povodom stogodišnjice početka I svjetskog rata i učešća nezavisne države Kraljevine Crne Gore u njemu u vojno-političkoj, društveno-ekonomskoj i međunarodno-pravnoj istoriografiji, postoji sijaset analitičkih studija i preglednih članaka koji pretežno zanemaruju kritički pristup o uzročno-posljedičnim implikacijama učešća CG države i njenih oružanih snaga u jednom od najkrvavijih ratova u ljudskoj istoriji, na kraju kojeg Crna Gora, nakon tisućuljetnje slavne istorije i državnosti, gubi svoju nezavisnu i samostalnu državu i svoju dinastiju.

Obično se, u istoriografiji, slom CG države vezuje za događaje i odluke Podgoričke skupštine od 26.11.1918. o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji pod dinastijom Karađorđevića i zbacivanju kralja Nikole I Petrovića i njegove dinastije sa crnogorskog prijestola, što je sankcionisano međunarodnom konferencijom u Versaju (1919) kojom je CG, njena država i crnogorska nacija, izbrisana sa političke pozornice čovječanstva. Ovi istorijski događaji mogu sastavljati splet činjenica i okolnosti unutrašnjeg i međunarodnog karaktera, ali nikako kao događaji koji imaju kauzalni (uzročno-posljedični) karakter koji se vezuje za istorijsko-političke i međunarodne pretpostavke nestanka crnogorskog suvereniteta.

Prije ulaska u I svjetski rat CG je vodila dva teška ratna pohoda - I balkanski rat u savezu sa Srbijom, Bugarskom i Grčkom protiv već ranjenog i uzdrmanog otomanskog lava, a glavni strateški cilj CG bilo je osvajanje Skadra, koji se završio, i pored vojnog trijumfa, velikim međunarodnim političkim porazom, jer su Velike sile Londonskim ugovorom (1913) odredile da Skadar pripada novouspostavljenoj državi Albaniji. Nakon toga CG stupa u II balkanski rat na strani Srbije koja se nalazi u savezu sa Grčkom protiv Bugarske, oko Makedonije, kome će kasnije pristupiti Rumunija i Turska.

Ukupni gubici CG vojske u ova dva balkanska rata, koja su po svojoj prirodi bili osvajački i hegemonistički, su 8.000 CG vojnika. Srbija je uskratila vojno-operativnu pomoć crnogorskoj vojsci u borbama za Skadar, jer je srpska vlada obavijestila Esad-pašu, vojnog zapovjednika Skadra, da se sprske trupe povuku ispod Skadra, a đeneral Bojović dobija naređenje da srpske trupe ne smiju napasti Skadar, pod čijom je komandom i CG vojska sve do početka aprila 1913, na osnovu visoke naredbe kralja Nikole od 21.03.1913, da bi se u II balkanskom ratu CG borila za tuđe interese - interese Nikole Pašića i Srbije. Bukureštanskim mirom 1913. Crna Gora je ostala praznih šaka.

Atentat na austrougarskog prestolonasljednika Ferdinanda (28.06.1914.) koji se u istoriografiji tretira kao okolnost i uslov izbijanja I svjetskog rata, u stvari je jedan od uzroka dramatičnih ratnih događaja koji su izveli pripadnici revolucionarne organizacije Mlada Bosna, u stvari političkog ogranka srpske političke terorističke organizacije “Ujedinjenje ili smrt” poznate i pod imenom “Crna ruka”. Izvršioci atentata bili su pod političkim mentorstvom projektanata stvaranja Velike Srbije i predsjednika Vlade Kraljevine Srbije N. Pašića.

Cilj atentata je bilo stupanje u rat protiv Austrougarske i stvaranje Velike Srbije na prostorima gdje živi srpsko stanovništvo, kao i izbijanje Srbije na Jadransko more. Pod pritiskom Izjave crnogorske narodne skupštine (19.07. 1914.) i njene velikosrpske euforije, stvaraju se preduslovi na osnovu kojih crnogorski suveren kralj Nikola I objavljuje ratnu Proklamaciju o ulasku CG u I svjetski rat (24.07./06.08.2014.), u kojoj ne postoje definisani politički i međunarodni ciljevi stupanja u taj rat iu kojoj on ističe „da je Austrija objavila rat Srbiji, objavila ga je nama - srpstvu i cijelom slovenstvu.“

Prestolonasljednik Danilo, sin kralja Nikole, smatrao je suludim i protivnim CG interesima njeno stupanje u rat, zbog čega je napustio Crnu Goru i otputovao za Pariz. U navedenoj proklamaciji crnogorski suveren poziva: „Ko je junak, nek slijedi koracima dva stara srpska kralja...“ U rat crnogorska vojska stupa sa prethodnim velikim gubicima iz balkanskih ratova, privrednom i vojnom iscrpljenošću i zastarelim naoružanjem. Katastrofalnu strategijsku grešku čini crnogorski suveren što je Operacijskim planom o zajedničkom dejstvu srpske i crnogorske vojske u ratu protiv Austrougarske (04/17.08.) dozvolio da u štabu crnogorske vrhovne komande, kao vojni delegat, bude postavljen srpski đeneral Božidar Janković, kojega je imenovao i za načelnika Vrhovne komande štaba crnogorske vojske u čijoj je nadležnosti bila izrada planova za vojnooperativna dejstva.

Kasnije, umjesto đenerala Jankovića, postavljen je srpski pukovnik Petar Pešić. Ovim je praktično iskopana grobnica crnogorskoj državi jer su CG vojskom komandovali strani vojni komandanti koji su razvukli crnogorski front na velikim geografskim rastojanjima, od Foče i Goražda, preko Višegrada i Mojkovca, Berana i Čakora, do Lovćena i Albanije, i na taj način doveli do vojne inferiornosti i vojnog poraza CG, bez obzira što je ona neviđenim herojstvom, u Mojkovačkoj bici januara 1916, zaštitila povlačenje srpskih snaga prema Albaniji, jer se na Solunskom frontu uz kralja Petra Karađorđevića nije mogao naći crnogorski kralj, kako je kasnije svjedočio srpski pukovnik Pešić. Odmah je uslijedila Krfska deklaracija (1917) o ciljevima stvaranja kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, što je ustvari eufemizam za Veliku Srbiju, u kojoj nema Crne Gore.

Ubrzo nakon svega ovoga, kao rezultat vojnooperativnog sloma, slijedi Naredba o raspuštanju crnogorske vojske (08/23.01.1916.) koju je izdala crnogorska Vlada načelniku štaba CG vojske divizijaru Janku Vukotiću, koja u pravnom smislu nije kapitulacija, ali je izjednačena sa njenim faktičkim posljedicama. Kasniji ulazak srpskih trupa pod imenom Skadarske, odnosno Jadranske trupe, zajedno sa francuskim savezničkim snagama, bila je reokupacija Crne Gore, u kojim je uslovima održana protivustavna, nelegitimna i nezakonita Podgorička skupština, kojom je deklarisan nestanak crnogorke države i nacije.

Iz svega istaknutog, prema hermeneutičkim aksiomima prvobitne i adekvatne uzročnosti, nedvosmislen je zaključak da je isključivi krivac za slom CG - ona sama, bez političko-strategijskih ciljeva ulaska u rat, neracionalnim uvlačenjem u ratnu psihozu od strane Narodne skupštine, te srbovanje kralja Nikole, koje je uništilo sve crnogorske krvavo stečene tekovine, i na kraju stavljanjem slavne crnogrske vojske pod Vrhovnu komandu srpskih vojnih komandanata. Prvi svjetski rat bio je imperijalistički i porobljivački, sa ciljem nestanka malih država i naroda i njihovim utapanjem u interese evropske, odnosno velikosrpske buržoazije, kada se, kao i u balkanskim ratovima, koristi i zloupotrebljava istorijska doktrina o osvajanju i povratku nekadašnjih davno izgubljenih teritorija.

„Istina se ne nalazi u činjenicama, nego u skladu između činjenica.“ (R. Tagore)

( Čedomir Bogićević )