Novi Hladni rat zbog Mona Lize

Bilo je mnogo, mnogo dramatičnijih momenata u istorije odnosa između Francuske i Italije od aktuelnih tenzija koje će biti predmet našeg osvrta.

Da odmah dedramatizujemo nastalo sporenje ukazivanjem da se radi o temi koja pripada kulturi. Ipak suprostavljeni glasovi dolaze i od ličnosti iz visokih državnih institucija, uz širi utisak da funkcionerima iz italijanske Lige diplomatska rafiniranost nije baš najača strana. Nedavna, oštra polemika između lidera Lige, potpredsjednika vlade i ministra unutrašnjih poslova Matea Salvinija i francuskog predsjednika Emanuela Makrona o vrućoj temi emigranata je početkom 2019. otišla u drugi plan. Pojavilo se jedno drugo sporenje, dakle u godini kada obje zemlje, svaka iz svojih razloga, vrlo ambiciozno započinju obilježavanje 500 godina od smrti renesansnog velikana Leonarda De Vinčija.

Velika kulturna prožimanja

Podsjetimo da su Italija i Francuska zemlje različite istorije, ekonomske strukture, političkog i državnog sazrijevanja, geopolitičkih pozicija, pa zato kroz istoriju i različitih aspiracija. Samo u dvadesetom vijeku, tokom Prvog svjetskog rata kada su Francuska i Italija bile saveznice i Drugog svetskog u kome su dvije zemlje bile ratni protivnici bilo je dosta teških situacija sa tragičnim posljedicama. Savezništvo u Prvom svjetskom ratu nije ublažavalo razlike i pretenzije dvije zemlje o pitanjima ostrva Korzike, kolonije Tunisa, grada Nice i regije Doline Aosta. Korzika je geografski blizu Italije, nekada je pripadala Pijemontu, tradicionalni lokalni dijalekt zvuči nekako bliže italijanskom, a i prezime najpozantijeg Korzikanca Napoleona, velike ličnosti francuske istorije, dakle prezime Buonapartetakođe zvuči vrlo italijanski. U Tunisu su prilikom povlačenja Otomana početkom XX vijeka najbrojniji među Evropljanima bili Italijani. Nica je bila izlazak na more Pijemonta, grad u kojem je rođen italijanski ujedinitelj, legendarni Garibaldi.

Međutim, kroz istoriju nerijetko različitih (geo)političkih interesa paralalno se radilo o dvije zemlje velikog međusobnog kulturnog prožimanja, dakle književnošću, muzikom, teatrom, slikarstvom, filmom, modom... Pritom je u Francuskoj, u njenoj nacionalnoj samosvijesti uvjek bio jak mit istorije i francuske uloge u njoj, posebno one prosvjetiteljske. S druge strane, smatra se da nešto kasnije nastajanje italijanske samosvijest duguje primarno muzici i literaturi, u najširem smislu umjetnosti.

Možda su i pomenute sličnosti i razlike uticale na autora one nešto slobodnije šale, po kojoj su Italijani zapravo Francuzi, ali nešto bolje raspoloženi.

U redovima, zapravo priči koja slijedi možda ćemo uspjeti da odgonetnemo i različita raspoloženja, a još bitnije, da otkrijemo kulturno-istorijski zaplet u kojem se krije aktuelni nesporazum između Italije i Franucske.

Nije sporno da 2019. godina, pet vijekova od smrti Leonarda Da Vinčija treba da prođe, ne samo u Italiji i Francuskoj, već u Evropi i dobrom dijelu svijeta, u kulturnom znaku umjetničkog genija iz Toskane. Najmanje su sporni bogati kulturni sadržaji tog obelježavanja, pod naslovom “Viva Leonardo da Vinci 2019!”.

U slavu renesansnog genija

U Italiji će prirodno Firenca, grad Leonarda da Vinčija, biti epicentar italijanskog kulturnog obelježavanja velikog događaja, dok ništa manje sadržaja, prije svega izložbama, naučnim skupovima, različiitim prezntacijama i programima neće biti u Milanu, Veneciji, Torinu i Rimu. Istim povodom se u filmskoj javnosti sa velikim interesovanjem očekuje pojavljivanje, negdje u aprilu, filma naslovljenog “Ja, Leonardo”, sa Lukom Arđenterom u glavnoj ulozi.

Jedan od centara obelježavanja u Francuskoj će biti Dolina Loare, u kojoj je Leonardo proveo posljednje godine života u zvaničnom statusu “prvog slikara, arhitekte i inženjera kralja Francuske”. Dolina Loare, gdje je velikan renesanse i sahranjen, liči na Leonardovu Toskanu, a zovu je “vrt Francuske”, sa vinogradima, zelenim brdima i dvorcima. U dvorcu Clos Luse u kojem je Leonardo živio, biće održana proslava inaugurisanja dvorca u muzej.

Finale francuskog obilježavanja je planirano 24. oktobra velikom izložbom u Luvru. Tu se već nalazi, i to svi znamo, ona, globalna ikona, Mona Liza. Preciznije, enigmatični portret žene iz Firence, prezimenom Đokonda. Otuda ovo remek dijelo Italijani zovu Đokonda, dok ga Francuzi nazivaju po imenu iste žene, Mona Lize.

Veličanstvena Firenca

Vjerujem da će čitalac zapamtiti gdje smo stali povodom francusko-italijanskog kulturnog spora u januaru 2019. ako se, upravo zbog omaža renesansnom geniju iz Toskane, vratimo nešto više od pet vijekova u Firencu, gdje je Leonardo, između ostalog, slikao i ženu bogatog fiorentinskog trgovca svile Franćeska Đokonde. Jedan skok u prošlost, će nam pomoći da bolje razumijemo, ne samo Firencu i duh prosvijećenih, vojno slabih državica na apeninskom poluostrvu tog doba, već i na istorijske kontekste u kojima su remak dijela italijanskih majstora završila u Francuskoj.

Dakle, u Firenci smo negdje sredinom i početkom druge polovine 15. vijeka, u periodu Lorenca Veličanstvenog, jedne od nabriljantnijih ličnosti iz porodice Mediči. To je jedan od najblistavijih perioda Firence i Toskane, naročito na polju kulture. Ako je Toskana bila već u XIII i početkom XIV vijeka, mjesto preteča preporoda, centar stvaranja moderne italijanske književnosti i jezika sa imenima velikih pjesnika Dantea, Bokača i Petrarke, druga polovina XV vijeka je obilježena sjajnim umjetnicima i filozofima. Mjesto okupljanja renesansnih umjetntika, Firenca toga doba je - kako je pisao Jakob Burkhat, poznati istoričar umjetnosti i autor klasične studije Kultura renesanse u Italiji - “najoriginalniji grad na svijetu” i “najmoderniji centar italijanskog, zapravo evropskog duha”.

Dovoljno je reći da u Firenci tada žive i stvaraju tri umjetnika - Leonardo Da Vinči, Sandro Botičeli, Mikelanđelo Buonaroti. Ne radi se samo o individualnim genijima umjetnosti, već je riječ o najblistavijim protagonistima humanističko-renesansne epohe. U pitanju je autententična kulturna revolucija sa individuom u centru univerzuma, time i svojevrsnom bjekstvu od srednjevjekovnog misticizma i dogmatskog asketizma. Da možda to najbolje ilustrujemo fascinantnim podatkom - to je period kada u Firenci Da Vinči slika Mona Lizu, Botičeli Rađanje Venere, Mikelanđelo vaja Davida.

Najuniverzalniji stvaralac

Ako je širina izražaja bila karakteristika ovih velikana - recimo Mikelanđelo je pored slikarstva, vajarstva, pisao divne ljubavne pjesme, bio poznati arhitekta - bez sumnje mjesto najuniverzalnijeg stvaraoca pripada Leonardu da Vinčiju. Njegove slike, posebno Poslednja večera i Mona Liza, su vjerovatno nepravaziđeni radovi u istoriji umjetnosti. Ali Leonardo je detaljno proučavao i bio znalac ljudske anatomije. Jedan je od pionira moderne matematike i geometrije. Dao je prve nacrte modernih aviona koji su poslije nekoliko vijekova postali stvarnost.

Kako su umjetnički radovi ili značajan dio tog blaga italijanskih autora, Leonarda, Veronezea, Rafaela, Ticijana, Tintoreta… završili u Francuskoj?

U najkraćem, izvoz francuske revolucije u Italiju, posebno putem Napoleonovih osvajanja (i oslobađanja) imao je za posljedicu i neku vrstu eksproprijacije najvrednijeg u Italiji - umjetničkog blaga. Bile su tu i poneke aukcije, nešto je plaćano, dio radova je vraćen. Najvrednije je ostalo u Francuskoj. Uključujući i Mona Lizu. Naime, Leonardo je poslije kraćih perioda života u Milanu, Veneciji i Mantovi prešao u Francusku. Mona Lizu nije predao fiorenetinskom trgovcu. Mona Liza je otišla sa Leonardom u Francusku. Postaće svojina francuskig kralja. Napoleon je Mona Lizu držao u spavaćoj sobi. Poslije velike revolucije Mona Liza je postala vlasništvo države, smještena u Luvru gdje se i sada nalazi. I tu se nastavlja istorija ovog čuvenog rada.

Ko je u pravu?

Nije pretenzija ovog skromnog osvrta da dođe do odgovra na pitanje: Ko bi mogao biti u pravu, povodom polemičkog rivaliteta i zapleta Francuske i Italije u vezi sa vlasništvom Leonardovog genijalnog djela? Gdje je prirodni centar za obilježavanje 500 godina od smrtu genijalnog renesansnog umjetnika Leonarda Da Vinčija - Francuska ili Italija, Firenca ili Pariz?

Povod za posljednju reakciju italijanske strane, oštrim riječima italijanske podsekretarke u Ministarstvu kulture Lućije Borgonconi je bio zahtijev francuske strane da Italija iz svojih muzeja posudi radove Leonarda za centralnu izložbu oktobra ove godine u Parizu.

Tu su izgleda pukli svi diplomatski osigurači pa je Borgonconi, i ona, kao Salvini iz Lige, poručila Francuzima: “Leonardo je Italijan. Umro je u Franacuskoj. Ne izgovarajte Leonardo’, vaš akcenat na za zadnjem slovu nije potreban, on je jednostavno i italijanski Leonardo…” uz podsjećanje da bi i Italija, pa i Leonardovim radovima, htijela da obilježi 500 godina od njegove smrti.

Možda još jedna zanimljivost. Negdje 1911. Italijan, izvjesni Vićenco Peruđa, je uspio da na spektakularan način ukrade iz Luvra sliku Mona Liza. Iako su indicije ukazivale da je dvije godine kasnije lopov namjeravao da je sliku proda jednom kolekcionaru, Peruđa je operaciji dao “patriotski karakter”, da, naime, “Mona Lizu vrati kući”. Mona Liza je vraćena u Luvr, a “patriotski” lopov je dobio smješno malu kaznu od nekoliko mjeseci. Ne zna se pouzdano da li je italijanski sudija odredio takvu kaznu takođe iz patriotskih osjećanja. Mona Liza je i tom epizodom, uzbudljivom šetnjom do Italije, dobila na misterioznosti u svom, po svemu sudeći, viječnom životu.

Sada u ovom hladnom (ipak kulturnom) ratu između Italije i Francuske Mona Liza prolazi “linijom vatre”, da parafraziramo jednog savremenog eksperta za hladne ratove. Mona Liza, remek dijelo majstora renesanse, nastavlja svoj život.

A nama ostaje da se, evo na pravom mjestu, u Artu, pridružimo dobrom naslovu kulturnih manifestacija:

“Živio Leonardo Da Vinči 2019!”. Možda i poželjno, sa nekim kulturnim događajem, ovdje.

( Miodrag Lekić )