Budizam, hinduizam taoizam i Lav Tolstoj

Pri kraju života Lav Tolstoj je bio pod znatnim uticajem tri velike istočnjačke religije. Tragovi učenja budizma, hinduizma i taoizma primjetni su u njegovim najznačajnijim djelima i u filozofsko-religijskom učenju koje je sam stvorio, poznatom kao „tolstojevstvo“.

Kada je imao 19 godina, Lav Tolstoj primljen je u bolnicu u Kazanju zbog lakše bolesti. Tamo se upoznao i sprijateljio sa budističkim monahom koji se oporavljao poslije napada razbojnika. Mladi Tolstoj bio je zadivljen činjenicom da se monah nije suprotstavio napadaču, pošto je kao budista bio protivnik nasilja. Susret je ostavio dubok trag na pisca i on je do kraja života pokazivao interesovanje za budizam i druga istočnjačka učenja.

Tolstoj je kršten u Ruskoj pravoslavnoj crkvi, međutim, religija nije mnogo uticala na njega u mladosti i tek nakon što je završio pisanje remek-djela „Ana Karenjina“ počeo je da osjeća ono što je sam opisao kao krizu egzistencije. Život, ljudi i univerzum učinili su mu se uzaludnim i besmislenim.

Otklon od crkve i okretanje budizmu

Tolstoj je krizu detaljno opisao u autobiografskom djelu „Ispovijest“ gdje piše o svojoj borbi sa emocijama. Nastala 1879-80, kada je Tolstoj imao manje od 50 godina, knjiga istražuje njegovo dječačko razočarenje religijom, snagu volje, način na koji je stekao bogatstvo, slavu i položaj u društvu, da bi nakon toga spoznao besmisao života.

Tolstoja je u početku privuklo učenje Ruske pravoslavne crkve, ali je potom zaključio da je crkva korumpirana i da pogrešno prenosi Hristovo učenje. Vjerovao je da je došao do prave istine i počeo da propagira novu religiju. Iako njegova nova uvjerenja nisu bila otvoreno budistička, mnogi naučnici smatraju da je ovo početak piščevog okretanja istočnim religijama i filozofijama. Tolstoj je direktno upućivao na budizam u djelima „U šta vjerujem“ (1883), „Ispovijest“ (1884) i „Šta treba da uradimo“ (1886), gdje je Budu spomenuo zajedno sa duhovnicima i filozofima kao što su Mojsije, Muhamed, Sokrat, Zaratustra i Hrist.

Ruski pisac se u pismu nekoliko puta poziva na Vede i pokazuje dobro poznavanje Krišninih izreka

Pisac je suzio sferu svog interesovanja u eseju iz 1889. „Sidarta, zvani Buda, to jest probuđeni: njegov život i učenje“, a budističke ideje javljaju se i u njegovoj prepisci. Pisac Džejms Hilgendorf navodi pasus iz Tolstojevog pisma iz 1892. u kome ruski pisac odgovara na pitanja o budizmu i karmi.

„Kao što smo iskusili hiljade snova u ovom životu, tako je i ovaj život jedan od hiljade života u koji ulazimo iz jednog realnijeg, istinskog bitisanja - iz njega dolazimo kada počinjemo život i u njega se vraćamo kada umremo.“

Tolstoj je nastavio da piše i objavljuje radove o budizmu do kraja života. Među njima su i članak „Buda“ u antologiji „Krug čitanja“, kao i prevod dejla „Karma“ američkog pisca Pola Karusa. Postao je vegetarijanac, zastupao je ideje nenasilja i nastojao je da živi jednostavno, što sve ukazuje na njegove simpatije prema budističkoj praksi. Međutim, ovo nije bila jedina istočnjačka religija koja je uticala na vjerovanja Lava Tolstoja. Pokazivao je interesovanje i za hinduizam.

Gandi i “Tolstojeva farma” u Africi

Prema riječima engleskog akademika i profesora sanskrita Brusa Vilkinsona, „Tolstoj je čitao 'Vedski časopis' (Vedic Magazine) na svom imanju u Jasnoj Poljani“. On objašnjava da se „u ‚Krugu čitanja‘ nalaze odlomci iz Veda i Upanišada (drevnih sanskritskih tekstova)“. Tolstoj je pročitao i dva čuvena epa, „Ramajanu“ i „Mahabharatu“, koji čine temelje nacionalnog identiteta mnogih kultura Jugoistočne Azije.

U „Pismo Indijcu“ Tolstoj odgovara na pismo izdavača časopisa Free Hindustan („Slobodni Hindustan“) koji je tražio njegovu podršku za okončanje britanske vladavine u Indiji. Ruski pisac se u pismu nekoliko puta poziva na Vede i pokazuje dobro poznavanje Krišninih izreka. Tolstoj pominje i Svami Vivekanandu, jednog od najvećih hinduističkih filozofa, i ističe značaj religijskih principa za ovaj oslobodilački pokret.

„Na osnovu vašeg pisma i članka u magazinu Free Hindustan, kao i na osnovu veoma zanimljivih radova Indijca Svami Vivekanande i drugih, čini se da - kao što je slučaj sa bolestima svih naroda u naše vrijeme - razlog leži u nedostatku razumnog religijskog učenja koje bi objasnilo smisao života i tako postalo vrhunski zakon koji bi definisao ponašanje ljudi, i zamijenio više nego sumnjiva učenja pseudoreligije i pseudonauke i njihove nemoralne stavove, poznate pod imenom 'civilizacija'“, napisao je Tolstoj. Ovo se može shvatiti kao kritika i britanske i ruske imperije.

U svom dnevniku Lav Tolstoj je zapisao da je Gandi „veoma blizak meni, nama”

Tolstojevo pismo kružilo je u rukopisu i na kraju ga je pročitao i Mahatma Gandi, u to vrijeme mladi pravnik u Južnoj Africi. Gandiju se pismo veoma dopalo i 1909. pisao je Tolstoju tražeći savjet i dozvolu da ovaj članak objavi u svom južnoafričkom časopisu “Indian Opinion”. Njih dvojica počeli su da se dopisuju i tako su se zbližili.

Gandija su inspirisale filozofske ideje Tolstoja, pa je nedaleko od Johanesburga osnovao zajednicu pod nazivom „Tolstojeva farma“. U svom dnevniku Tolstoj je zapisao da je Gandi „veoma blizak meni, nama. On misli da je najjači otpor pasivni otpor.“ Tolstojev ideal nenasilnog i pasivnog otpora postao je model borbe za nezavisnost Indije.

Elementi taoizma u romanu “Rat i mir”

Tolstoj je veoma cijenio i kineske filozofe, posebno Lao Cea, osnivača taoizma. Prema knjizi Rozamund Bartlet „Tolstoj: jedan ruski život“ (Tolstoy: A Russian Life), Tolstojev sljedbenik Jevgenij Popov preveo je djelo Lao Cea „Tao Te King“ („Put i njegova moć“) sa njemačkog na ruski. Original je nastao u 6. vijeku prije nove ere, a na njemački jezik ga je preveo Viktor fon Štraus 1870.

Tolstoj je pregledao prevod i napisao uvod u kome je objasnio da je osnova učenja Lao Cea ista kao i u svim velikim religijama. Bartlet piše da su se Tolstoju dopale Lao Ceove „jezgrovite misli, koje su bile u skladu sa njegovim vjerovanjima, stečenim poslije teške duhovne borbe“. Osnova tih učenja bila je ideja o skladnom, moralnom načinu života, što predstavlja srž kineske religije.

Nije poznato kada se Tolstoj upoznao sa taoizmom, ali „Rat i mir“ (1869) sadrži elemente ove filozofije. U knjizi se govori o tome kako sudbina upravlja istorijom i kako ljudi malo mogu da utiču na slijed događaja u višem poretku stvari. Zapravo, čovjek može da upravlja samo svojim umom, što takođe odgovara načelima taoizma.

Ideja o sudbini u romanu je prikazana kroz odnos između ruskog kneza Andreja Bolkonskog i Napoleona Bonaparte, dvije ličnosti čija sudbina nije u njihovim rukama. Andrej je u početku veoma cijenio Napoleona, ali postaje njegov neprijatelj i bezuspješno nastoji da ga ubije u bici kod Austerlica. U jednom trenutku ugleda siluetu francuskog imperatora i doživljava ekstazu u polusvjesnom stanju.

Tolstoj zatim opisuje njihov kasniji susret.

„Pogledavši Napoleona u oči, knez Andrej pomislio je kako su slava i život beznačajni i kako njihov smisao niko ne može razumjeti, ali i da je smrt još besmislenija i da je niko od živih ne može shvatiti ili objasniti.“ Po taoističkom shvatanju, i moćni francuski imperator i ponosni ruski knez samo su igrači u Taou - njihova navodna veličina predstavlja puku iluziju.

(Ne)moćni pojedinac

U romanu „Rat i mir“ Tolstoj piše da se uticaj moćnih pojedinaca na buduća dešavanja smanjuje kako njihova moć raste. Tako Napoleon od jednog momenta više ne može da upravlja svojom vojskom u Rusiji. Francuski imperator postaje zatočenik lažnog ubjeđenja o svojoj važnosti. Za razliku od njega, Pjer je sasvim slobodan, jer, uprkos tome što ga je Napoleonova vojska fizički zarobila, upravlja svojim umom i ne teži da vlada svim ostalim.

U kojoj su mjeri budizam, hinduizam i taoizam uticali na Tolstoja stvar je tumačenja njegovih djela, ali su principi pomenutih učenja svakako prisutni u filozofskim stavovima koje je sam stvorio, poznatim kao „tolstojevstvo“. Suština ovog koncepta je da ljudsko društvo treba da živi u miru, harmoniji i jedinstvu, što predstavlja ideal budizma, baš kao i Tolstojevo odricanje od bogatstva i protivljenje eksploataciji seljaka. Međutim, on je zastupao i ideju o prepuštanju onome što se ne može izbjeći, unaprijed određenom toku života. Takav koncept zastupljen je u knjizi „Tao Te King“. Kao i svi veliki mislioci, i Tolstoj je uspio da spoji sva ova različita učenja i stvori sopstvenu, jedinstvenu filozofiju.

Prevela i priredila: Nina Vujačić

( Redakcija Vijesti )