Nada u revoluciju kao jedinu odbranu od zla i haosa

Lalićeva trilogija nastaje kao relativno jedinstven i vrlo dinamičan semantički sistem, u čijim okvirima se formiraju binarne opozicije koje raščlanjuju trilogijsko semantičko polje na podstrukture. Kao osnovna, na nivou trilogije uspostavlja se semantička opozicija između univerzalne kategorije zla, najčešće konkretizovane u ratnom nasilju, i takođe univerzalnog stava - aktivne borbe protiv nasilja, koja svoj najsublimniji oblik dobija u revoluciji. Revolucija se stoga modeluje kao centralna predmetnost trilogije i apsolutna negacija zla, koja u krajnjoj instanci treba da rezultira njegovim ukidanjem.

Sin revolucije

Trilogija se organizuje kao poruka o haotičnosti univerzuma, o neredu kao kosmičkom zakonu, i o zlu kao apsolutnom gospodaru prostora. Autor uzima hronotop rata kao model tako uređenog, odnosno neuređenog sveta, model u kome je najlakše uočiti opšte zakone egzistencije i univerzuma, jer kako kaže Ivan Vidrić u romanu Hajka: Nije život samo stalno kretanje - on je u stvari napuštanje i osvajanje, prelaženje iz praznine u prazninu na koje stalno jedni druge gonimo. Ako se tako uzme - rat je samo zgusnuti život, prelaženje ubrzano do te mjere da i jedna i druga strana u brzini ne osjećaju kako se osipaju i srljaju u onu posljednju prazninu iz koje se više nikud ne prelazi. (Mihailo Lalić, Hajka, str. 181.) Budući da se taj lik uključuje u isti semantički niz sa Hristom, njegov govor dobija naglašenu mitološku, modelativnu vrednost i izuzetnu narativnu težinu. Ivan Vidrić je lik koji u Lelejskoj gori uspostavlja klasifikaciono, nesižejno semantičko polje i, kao statičan lik, u potpunosti mu pripada, pa stoga funkcioniše kao neka vrsta semantičke opozicije Ladu Tajoviću.

Iskazi o Ivanu Vidriću koji uspostavljaju paradigmu tog lika semantički su saglasni, a budući da se konstituiše u okviru sva tri sižea, njegov lik deluje i kao jak kohezioni činilac semantičkog jedinstva trilogije. U Zlom proljeću, sagledan iz perspektive Lada Tajovića, on izgleda ovako: On se nasmija dugim zubima. Pogledah ga: i prsti su mu dugi, i noge, i nos pružio u suton i vrat u visinu. Šta je tome čovjeku, kud je krenuo tako - u duž neprestano? (Mihailo Lalić, Zlo proljeće, str. 145). U spoljašnjim opisima ovog lika dominira atribut visine koja prestaje da bude samo element portreta i postaje oznaka moralnih osobina junaka, usložnjavajući tako svoja mimetička značenja. Revolucija se u trilogiji uzdiže na nivo božanstva, a modelovanje Vidrićevog lika prati tu tendenciju, pa se u tekstu uspostavlja semantički paralelizam između božjeg sina Hrista i sina revolucije Ivana Vidrića, kome je i u Lelejskoj gori i u Hajci dodeljena uloga vođe i propovednika komunističkih ideja.

Borba protiv zla

Semantički prostor zla u trilogiji je ogroman, pa obuhvata i ključne elemente narativne strukture: vreme, prostor, zbivanje i naravno, likove kao osnovne nosioce zbivanja. Na nivou trilogije formiraju se dva opozitna semantička polja: jedno koje je uređeno po pravilima zla, i drugo koje je uređeno po pravilima revolucije, to jest borbe protiv zla. Ovo drugo semantičko polje predstavlja pokušaj prevladavanja prvobitnog, klasifikacionog sistema, jer je zlo norma po kojoj je romaneskni svet, kao model univerzuma, uređen.

Početak romana uspostavlja sistem kodiranja na osnovu koga se iščitava tekst, dok kraj ima naglašenu mitološku funkciju jer, isključujući svako dalje zbivanje, on uvodi kategoriju večnosti, svevremenosti u tekst. Naime, junaci koji su u tom trenutku živi nikada više neće umreti, pobednik ostaje to zauvek, jer se kasnije više ništa ne dešava. Umetnički model, odražavajući pojedinačni događaj, odražava i integralnu sliku sveta. Dakle, epiloška granica teksta ne predstavlja samo svršetak nekog sižea, okončavanje datog zbivanja, već ukazuje na ustrojstvo modelovanog sveta u celini (Lotman). Kraj trilogije je vrlo informativan jer se udvaja formirajući, u stvari, dva epiloška okvira: prvi, posvećen modelovanju revolucionarnog semantičkog sistema, i drugi, posvećen modelovanju semantičkog sistema zla. Tako se na kraju trilogije sažima ustrojstvo prikazanog sveta u celini i izdvaja njegova osnovna semantička struktura, koja je po tipu dramska jer se gradi na sukobu zla i revolucije, jedine sile koja može da uspostavi poremećenu ravnotežu univerzuma i čovekove egzistencije.

Stvaranje novog svijeta

Romaneskni svet gradi se kao model univerzuma kojim dominira semantička struktura zla, a kao jedina mogućnost njegovog prevladavanja uspostavlja se semantička struktura revolucije, koja je složenim simboličkim značenjima uzdignuta na nivo univerzalne borbe protiv zla. Dakle, čovek postoji u svetu kojim vladaju sile zla, tame i haosa ili ''beskrajnog Tijamata'', a svoju, inače besmislenu egzistenciju može osmisliti jedino aktivnim suprotstavljanjem toj entopijskoj sili, težeći ravnoteži i skladu ''dijamata'' - dijalektičkog materijalizma, koji se u trilogiji javlja kao hipotetični model uređenog i skladnog univerzuma:

'Znam da nije po propisu', priznaje Lado, 'i nije spojivo s dijamatom, ali postoji i nešto drugo osim dijamata. Postoji Tijamat, tijesto od tame i slane vode, haos onaj prvobitni što se stalno povampiri kad izgleda da je svršeno s njim. On je jači od propisa, od svega našeg, pa i od hrabrosti. Ranjavamo ga često, ali to je kao pucanj u maglu - odmah mu zaraste rana. Pucajući u njega, kroz njega često ubijamo jedni druge, a on se smije. Eto, i sad se smije - čuješ li ga?' (Lalić, Hajka, str. 75.).

Na taj način se Tijamat, drevna mitska predmetnost sa naglašenim kosmogonijskim značenjima, i dijamat, neologizam komunističke ideologije, modeluju kao dve osnovne i oštro suprotstavljene podstrukture trilogijskog univerzuma. Oni pripadaju oponiranim semantičkim nizovima zla i revolucije, a kosmogonijska značenja se s jednog pola opozicije - Tijamata prenose na drugi, to jest dijamat, zahvatajući ceo semantički niz revolucije, koja, kao kosmogonijska sila, treba da stvori novi svet i označi početak novog, boljeg vremena. O tako značajnoj i, rekli bismo, utopijskoj funkciji revolucije, Lalić govori u jednom od svojih intervjua: Moji motivi nijesu samo ratni nego više revolucionarni; moji junaci nijesu samo ratnici nego revolucionari ili kontraći. Rat me, možda, ne bi nimalo interesovao da u njemu nije bila dublja i trajnija sadržina: revolucionarna borba i izgradnja čovječnijeg drutvenog poretka koji otvara nadu da ratova više ne bude (Pipavi posao spisatelja).

Struktura zla

Mnogi elementi tri autonomne narativne strukture, odnosno romana deluju kao jaki vezivni i organizacioni principi, koji omogućavaju konstituisanje nadređenog semantičkog sistema trilogije, a među njima i semantičko jedinstvo naslova. Naime, u naslovima Zlo proljeće, Lelejska gora i Hajka lajtmotivski se ponavlja semantička struktura zla: u prvom slučaju vezana za vremensku, u drugom za prostornu kategoriju, a u trećem za zbivanje. Ta dijabolična semiotizacija početnih kodnih signala, odnosno naslova presudno će uticati i na organizaciju pojedinačnih sižea, pa će se u Zlom proljeću prvenstveno temporalni nizovi ulančavati po principima zla, u Lelejskoj gori entropijskoj sili biće izloženi prostorni nizovi, dok će u Hajci zlo zahvatiti dinamičke motive koji rekonstruišu zbivanje, ali pošto se učešće zla i demonskog principa u organizaciji trilogijskog teksta kreće uzlaznom linijom i svoju kulminaciju dostiže upravo u epiloškom romanu trilogije, njegovim delovanjem biće zahvaćen modelovani univerzum u celini.

Dakle, u Lalićevoj trilogiji zlo se javlja kao moćna sila koja preuređuje trilogijski semantički sistem po đavoljoj logici i pri tom deluje na organizaciju ključnih elemenata narativne strukture: vremena, prostora, zbivanja i naravno, likova, zahvaćenih razornom energijom podsvesti i životinjskih nagona što ih vuku ka htonskoj tmini Lelejske gore i Karataliha, ka smrti i besmislu. Jedina sila dovoljno jaka da ublaži entropijsko delovanje zla jeste revolucija, uzvišena i oplemenjujuća borba protiv zla koja vodi u osmišljenu egzistenciju i uspostavlja čojstvo i junaštvo, plemenitost i požrtvovanost kao reprezentativne kulturne koncepte dostojne oponašanja, suprotstavljajući pri tom svetlosnu moć heroja-revolucionara opskurnim moćima đavola, Nemani, Karakondžule, Tijamata, Tifona i svih ostalih sila zla i tame.

( Tatjana Bečanović )