Vlast u CG protiv konfederalizacije Jugoslavije (1990-1991)

Tokom 1990. i 1991. godine na političkoj sceni SFRJ pojavilo se par inicijativa, modela i prijedloga u cilju pravno-političkog preuređenja Jugoslavije, koju je već potresala snažna i alarmantna unutrašnja kriza. Eksponirale su se kao dominantne dvije međusobno suprotstavljene i maltene antagonističke koncepcije oko načina, cilja i smisla preuređenja Jugoslavije (federalni koncept, sa snažnim elementima centralizma, kojeg su zastupale Srbija i Crna Gora) i konfederalni prijedlog (kojeg su zastupale Hrvatska i Slovenija).

U pogledu preustrojstva jugoslovenske države CG je, vazalno i marionetski, zastupala stanovište Srbije i njenog rukovodstva, koje su servilno slijedili čelnici njene nomenklature u Titogradu: dr Branko Kostić, mr Momir Bulatović, dr Radoje Kontić, Milo Đukanović i Svetozar Marović i njihova kamarila. “Crnogorski” stav u procesu promjena ustavnog sistema SFRJ i inicijativa za preuređenje odnosa imeđu njenih republika članica i pokrajina, predstavljao je samo antenu za prenošenje i akceptiranje odluka koje je donosio i u ime CG njihov patron Slobodan Milošević i njegov bahati beogradski režim.

Republike Slovenija i Hrvatska su 6. oktobra 1990. formulisale zajednički, oficijelni predlog za rekonstrukciju SFRJ pod nazivom: Konfederalni model jugoslovenske zajednice - (Vidi detaljno o tome: “Model konfederacije u Jugoslaviji“, „Vjesnik“, Zagreb, broj 639, od 6. listopada 1990. i „Borba“, Beograd, od 8. oktobra 1990, str. 4.)

Temelj hrvatsko-slovenačkog prijedloga predstavljao je zahtjev da federalne jedinice, republike-države članice SFRJ postanu, sporazumnim putem, suverene i samostalne države u postojećim granicama, koristeći princip nacionalne suverenosti (prava naroda na samoopredjeljenje u smislu demosa, populusa, a ne etnosa) i da se kao samostalni subjekti međunarodnog prava potom ugovorno udruže u konfederalni savez, odnosno, u labaviju zajednicu nezavisnih država. U tom konfederalnom modelu se obrazlaže

„Konfederalni ugovor kao akt međunarodnog prava mogu sklopiti samo samostalne i suverene države, dakle, one republike u sadašnjoj SFRJ koje se kao takve konstituiraju na temelju prava naroda na samoopredjeljenje, ili koje se odluče da se između sebe povežu u federaciju i preko federacije sklapaju s drugim samostalnim državama-dosadašnjim republikama, konfederalni ugovor“ (Vidi više: Prof. dr Jovan Trkulja, „Dileme kraja Jugoslavije“, časopis “Filozofija i društvo”, V/1994, zbornik radova” Raspad Jugoslavije”, str. 289-292).

Konfederalni model preobražaja SFRJ, bio je divergentan beskompromisnom i napadnom insisiranju srpsko-crnogorskog rukovodstva o isključivom uspostavljanju „moderne“, “čvrste federacije“. Taj stav kojeg su zastupale Srbija i CG, a kojeg su Hrvatska i Slovenija preoznale kao model ponovne (re)uspostave centralističke i unitarističke Jugoslavije, sada pod egidom S. Miloševića i neosrpskog etno-nacionalnog i političkog hegemona i majorizacije, zdušno je propagirao i establišment u CG. Time se opredijelio za najgore rješenje po Crnu Goru i njenje građane. Za vazalsku vlast u Crnoj Gori, kao repetitore politike njihovog mentora S. Miloševića, konfederacija nije dolazila u obzir, već se samo moglo prihvatiti razdruživanje drugih Republika od Jugoslavije, i to jedino pod uslovom da se izvrše promjene unutrašnjih republičkih granica u korist pojedinačno većinskog naroda i republike u zajedničkoj dražavi, a na štetu drugih ravnopravnih naroda i republika unutar Jugoslavije.

Srpsko-crnogorska vladajuća klasa bila je isključiva u stavu da se Jugoslavija može razmontirati samo po principu “referenduma svih njenih stanovnika” ili na način razdvajanja i izdvajanja teritorija Republika (promjene granica) po nacionalnom i etničkom principu i pripajanja Srbiji i Crnoj Gori (Velikoj Srbiji) velikih djelova teritorija republike Hrvatske i Bosne, zbog čega će se primarno i voditi velikosrpski agresorski rat (1991-1995), jer su se Srbija i njen satelit Crna Gora i prečanski Srbi većinski odlučili za takvu politiku.

U cilju mirnog razrješenja jugoslovenske državne krize Hrvatska i Slovenija istakle su plan konfederalnog ustorojstva Jugoslavije, precizirajući da „buduću konfederaciju treba da čini savez suverenih država“, koji će nastati zaključenjem konfederalnog ugovora između članica saveza, a koji će formirati pošto se prethodno definiše postojanje zajedničkog interesa ugovornih strana. Nakon što je javno objavljen navedeni konfederalni predlog, Slovenija i Hrvatska su ga preformulisale i prezentirale u zvanični Nacrt ugovora o jugoslovenskoj federaciji-Savezu jugoslovenskih republika (Vidi o tome: „Vjesnik“, Zagreb, od 12. listopada 1990, str. 5). Zapravo, “Srbija je čvrsto stajala na poziciji da narodi imaju pravo na samoopredjeljenje a ne republike i da se mora poštovati princip ‘jeda čovjek jedan člas’ u preuređenoj Jugoslaviji. Bez obzira što je isticano da su to principi na kojima počiva moderna Evropa, to je značilo zalaganje za unitarnu Jugoslaviju u kojoj bi srpski narod imao prevlast, što je za Sloveniju i Hrvatsku bilo neprihvatljivo” (“Rat u Sloveniji. Dokumenta Predsjeništva SFRJ, Tom II (jun-jul 1991)”, priredili dr Kosta Nikolić i dr Vladimir Petrović, Beograd, 2012, str. 12.).

Republičke vlasti Hrvatske i Slovenije su ponuđeni konfederalni model preobražaja Jugoslavije zastupale i nastojale odbraniti na proširenoj sjednici Predsjedništva SFRJ 10. oktobra 1990. Međutim, njihov zahtjev da se prihvati taj model budućih odnosa između jugoslovenskih republika, nije naišao na razumijevanje i odobravanje od ostalih članova PSFRJ i učesnika tog proširenog sastanka. Okolnosti su bile takve, u međusobnim odnosima između republika, pogotovo usljed ozbiljno i ekstremno pogoršanih srpsko-hrvatskih odnosa, da nije bilo realno očekivati da će taj prijedlog uspjeti. Na toj sjednici PSFRJ Republika Srbija i Republika CG zastupale su federativni model ustrojstva Jugoslavije, dok su BiH i Makedonija bile neodlučne i nedefnisanog stava te se stekao utisak da „podržavaju neki vid egzistirajuće federacije“.

Crnogorsko rukovodstvo slijedilo je stav vođe Srbije Miloševića, “federacija po svaku cijenu” i time je značajno doprinijelo raspadu SFR Jugoslavije i to ratnim, krvavim putem koji je uskoro uslijedio. Umjesto sporazumnog mirnog razlaza između jugoslovenskih republika, Jugoslavija se krvavo raspala, u ogromnim ratnim razaranjima i sa uzašnim ljudskim žrtvama, a primarno u cilju ostvarivanja velikospskog programa osvajanja teritorija. Tome je vrhuška vlasti jedinistvenog DPS-a u CG pružila obilati doprinos i bila bitan saučesnik u tome. Za rukovodstvo CG Jugoslavija, i to ustrojena isključivo kao federacija po Miloševićevoj, zamisli bila je jedini politički izbor. Ono nije pokazivalo spremnost na kompromis sa onim Republikama koji su bile protiv takvog federalnog modela Jugoslavije. Predstavnici vlasti u CG zastupali su stanovište u pogledu uređenja SFRJ, kojeg je zastupalo vođstvo rigidne JNA. U tom smislu je Predsjednik Predsjedništva SRCG dr B. Kostić na zasjedanju Skupštine CG 5. decembra 1990. naglašavao da je „federacija jedina opcija“, i „da svaka druga nas vodi u međusobne sukobe i krvopriliće“, tvrdeći da je „velika uloga JNA u očuvanju ustavnog poretka“. Naveo je da u CG postoji saglasnost najvećeg broja političkih subjekata „za nastavak zajedničkog života u Jugoslaviji“ i kazao da svi narodi u Jugoslaviji imaju ravnopravno pravo na otcjepljenje od Jugoslavije i da ga realizuje po svom izboru, ali da „ni jedan narod nema pravo da jednostranim potezima ruši poredak Jugoslavije“. Kostić je istakao da se rukovodstvo CG zalaže da opstanak Jugoslavije po federalnom principu, ali i da „ne možemo nikoga na silu zadržati u Jugoslaviji“. No pored toga, on je naveo da narod u CG neće izabrati takvo rukovodstvo „koje bi bilo spremno da dozvoli da se Jugoslavija raspadne, a CG vrati na pozicije samostalne države“, dodajući da je većinsko raspoloženje naroda u CG za očuvanje jugoslovenske federacije. Kostić je bio mišljenja: federacija ili rat. (Vidi: “Dr B. Kostić o ustavnoj krizi - Narod želi da sačuva Jugoslaviju“, „Pobjeda“, Titograd, od 6. decembra 1990, str. 5.)

Crna Gora, odnosno, njena vlast bila je jedini saveznik politici Miloševića u konceptu „moderne federacije“ Jugoslavije, dok su se ostale četiri Repubike (Slovenija, Hrvatska, BiH i Makedonija) izjasnile protiv tog koncepta. Model “federacija ili ništa” zastupao je i Kostićev nasljednik na funkciji Predsjednika Presjedništva RCG mr M. Bulatović (izabran decembra 1990, na taj položaj) i njegova klasa na vlasti. Rukovodstvo DPS-a odbacilo je konfederalni model rekonstrukcije jugoslovenske države, a kad su polovinom 1991. Hrvatska i Slovenija odlučile da napuste Jugoslaviju i konstituišu se kao suverene i nezavisne države, vlast DPS-a u Crnoj Gori isključila je opciju obnove crnogorske državne samostalnosti.

Od tada najznačajnijih političkih stranačkih subjekata u CG, pored vlasti SKCG/DPS, taj koncept je, s nekim korekcijma, podržavala i opoziciona nacionalistička Narodna stranka CG. Ona je tada ekstremno preferirala koncept „saveza srpskih država“ na federalnim principu Srbije i CG i, eventualno, proširenje te zamišljenje države promjenom i širenjem njenih republičkih (avnojevskih) granica i stvaranje objedinjenih “srpskih država” na velikim prostorima teritorija Hrvatske i BiH, naseljenjim dominantno ili značajno srpskim stanovništvom.

Opozicioni Liberalni savez CG (LSCG) bio je tada (tokom druge polovine 1990,) stanovišta da ako je dogovorom svih republika SFRJ moguće transformisati jugoslovensku državu, u tom slučaju za LSCG je prihvatljiv koncept konfederalnog oblika zajedništva jugoslovenskih naroda i država (republika). Međutim, ako to nije sporazumno moguće postići, u tom slučaju Crna Gora, po mišljenju LSCG, treba da se opredijeli za vlastitu državnu suverenost i nezavisnost. Lider LSCG Slavko Perović je 7. septembra 1990, u intervjuu sarajevskom nedjeljniku „Stav“, naveo da se LSCG zalaže za crnogorsku državnu suverenost i samostalnost, odnosno, za „puni državni i nacionalni suverenitet, koji se mora uspostaviti nakon višestranačkih izbora. A ako se Jugoslavija bude odlučila za konfederaciju, mi ćemo biti njen i samostalan i ravnopravan dio“.

Za LSCG i njenog predsjednika S. Perovića je i tada bio prioritet uspostava državnog i nacionalnog suvereniteta CG, a ako se eventualno postigne dogovor da se Jugoslavija transformiše u konfederaciju, tada CG treba da bude njena ravnopravna članica sa svim atributima suverene i samostalne države i subjekta međunarodnog prava. Perović je tada eksplanirao temeljna programska, idejna i politička polazišta LSCG i insistirao na očuvanju i afimaciji crnogorske državnosti i nacionalne samobitnosti; istupio je protiv učestalih akcija pokušaja negacije crnogorske nacije i istorijske posebnosti crnogorskog naroda, pružao je otpor tendencijama i akcijama posrbljavanja Crnogoraca, njihove istorije, kulture, tradicije, jezika, borio se za obnovu autokefalne Crnogorske crkve, odupirao se onima koji javno proklamuju ponovni nestanak CG u interesu velikosrpstva, kao što se to zbilo 1918. i osuđivao politiku režima u CG da degradira i urušava temelje državnosti, slobode i samosvojnosti Crne Gore.

(Vidi detaljno o tome: Slavko Perović, lider LSCG, „Mi smo politički original“, „Stav“ (nedjeljnik), Sarajevo, od 7. septembra 1990.)

( Novak Adžić )