ISTORIJA U POKRETU
Ko je bio Marloov Crnogorac?
A Crmničani nijesu zaboravili Mila Damjanovića, učesnika građanskog rata u Španiji. Još početkom 1946. u rodnim Sotonićima osnovana je čitaonica “Milo Damjanović”
Građanski rat u Španiji. Gvadalahara, 18. mart 1937.
Na kasteljanskoj visoravni; dugih, oštrih zima…
Očevidac, Andre Malro, (1901- 1976), pisac, teoretičar umjetnosti; za vrijeme vladavine De Gola slavni ministar kulture, bio je na licu mjesta. U njegovom romanu “Nada”, objavljenom 1938. godine, pominje se Crnogorac, interbrigadista, čija se smrt pamti.
Još davno je vrednovano, zapisao je Ratko Đurović, da u toj velikoj poemi ljudskom bratstvu i plemenitom svjedočanstvu o španskom građanskom ratu svaki gest ima svoju vrijednost i trajanje, a svaka smrt je istovremeno i pobjeda nad apsurdnošću postojanja…
Simboličan naslov. Komandant Gverniko u “Nadi” kaže da je najveća snaga revolucije nada. I Garsija to kaže. Cijeli svijet to kaže… Zapisuje Malro, koji se početkom španskog građanskog rata, 1936. priključio republikancima… …Italijani vrše potivnapad na Brihuegu; ako bi tu prošli, uhvatili bi s boka i s leđa sve republikanske snage. To bi značilo ponovo ugrožena Gvadalahara, armija centra presječena od Madrida, grad gotovo bez odbrane… Marlo u romanu “Nada” piše: “…Bataljon ‘Dimitrov’ - Hrvati, Bugari, Rumuni, Srbi, svi Balkanci i jugoslovenski studenti iz Pariza - koji su se pred fašistima osjećali kao pred ubicama svojih, koji su dvadeset i četiri sata proveli u psovanju italijanskih tenkova u zasjedi u svojoj šumi, kao što su uradili u Harami, koji su zauzeli na jedan kilometer i morali to da napuste, ljudi od bijesa, da bi se vratili na svoj položaj, koji su spavali priljubljeni kao muve po četvorica ili petorica zbog hladnoće, napadali su pod šrapnelima. Jedan od vođa sekcije, Crnogorac, polazio je u pozadinu, urlajući ‘Brinite se za svoje položaje, a ne za mene, budaline!’ držeći desnom rukom slomljenu lijevu, kada mu jedan eksplozivni kuršum raznese glavu u sniježnom kovitlacu… Snijeg je ponovo počeo da pada, i na cijelom frontu ljudi su stupali s glavom uvučenom u ramena i svim trbušnim mišićima zgrčenim u očekivanju rana, osjećali su se obuhvaćeni olovnim kuglama šrapnela kao pahuljicama. Najzad se jedan krik skotrlja sa šuma i ravnica koje su se spuštale na Brihuegu; mogao se čuti uprkos bombardovanju koje je nanovo počelo; izvi se iz maslina, iz malih zidova u koje su se republikanci uvukli kao insekti, iz majura i razrivenih polja: horizont kao da se zategnu pod bijesnom eksplozijom svih fašističkih baterija: stizali su republikanski tenkovi…” …Drži desnom rukom slomljenu lijevu, pritrčaše, očigledno, borci i bolničari, Crnogorac zaurla put njih: “Brinite se za svoje položaje, a ne za mene, budaline!” kada mu jedan eksplozivni kuršum raznese glavu… - Spojili su se, u jeku bitke, čin i smrt; dopunjavajući se kao česte sudbine kod Marka Miljanova i Mihaila Lalića - naglašava Ratko Đurović. A od svega ljudskog, reče jedaman Čedo Vuković, najduže traju kost i riječ! I: ko je hrabri Crnogorac, vođa sekcije, odsjeka fronta, iz romana “Nada” Andrea Malroa?!
Istraživali su; pa, i Ratko Đurović, vrhunski filmski scenarist, istoričar kulture, jedan od prvih profesora dramaturgije na Fakultetu dramskih umjetnosti u Beogradu, direktor Leksikografskog zavoda Crne Gore, briljantan intelektualac… Moj prijatelj, od koga sam učio.
- Tragali su za njim kroz zapise, sjećanja, dokumenta i još ga nijesu pronašli imenom i prezimenom - kazao je Ratko Đurović. - Neki su govorili da je to Milo Damjanović iz Crmnice, poručnik interbrigadist, iz bataljona “Vašington” i da je to Malro nešto pomiješao, iako je sve bilježio na licu mjesta. Milo Damjanović je bio jedan od prvih Crnogoraca koje je Ernest Hemingvej sreo. I koji je, istog proljeća i iste godine o kojoj govori Malro, na rijeci Harami, čitavo jedno veče žustro govorio Hemingveju o Crnoj Gori, pominjao pod španskim nebom, u predahu bitke, Carev laz, Vučji do… i dočaravao mu fenomen ljudskog čina i činjenja. I tako ostao Hemingveju u sjećanju. Ipak, utvrdilo se da to nije bio Milo Damjanović. On je pao kasnije, u borbi u Kvintu, i tamo zauvijek ostao, 14. avgusta 1937. godine… Milo Damjanović je prethodno boravio u Americi; u Čikagu, Detroitu, Pitsburgu, Njujorku… Upravo je u Njujorku ilegalno organizovan centar za prebacivanje dobrovoljaca u Španiju. Bataljon “Vašington“ bio je sastavljen od mladih Amerikanaca, kojima se pridružio i Damjanović.
A Crmničani nijesu zaboravili Mila Damjanovića, učesnika građanskog rata u Španiji. Još početkom 1946. u rodnim Sotonićima osnovana je čitaonica “Milo Damjanović”. Njegovo ime nosi mjesni dom u istom selu, sagrađen 1987. kao i ulica u Šušanju, u Baru. Pa ko je Crnogorac iz “Nade” Andrea Malroa? - Snaga primjera kod Marka Miljanova je i u tome što se za svakog zna ko je - smatra Ratko Đurović. - Ovdje, očevidac Malro obezbjeđuje samo istinitost situacije. A to nije dovoljno. Zato ne bi trebalo da ostane ovaj borac i čovjek nepoznat, radi istorijskog kontinuiteta i više vjerodostojnosti njegovog stava i čina. Vrijednog u svim vremenima kada se treba braniti i odbraniti od svake zle sudbine… Crnogorca iz romana Andre Malroa, hrabrog borca protiv fašizma, na oporom španskom tlu, valja pronaći, imenom i prezimenom…
( Slobodan Vuković )