Kad topovi udahnu

Od ujedinjenja Njemačke 1871. pa do julskih dana 1914, velike evropske sile su i pored povremenih kriza, prevazilaze međunarodne probleme koji su ih mogli uvući u rat velikih razmjera. Sve dok sin profesionalnog austrijskog špijuna i seljački sin iz bosanskog sela Obljaja sa svojim pomagačima, nijesu dali 28. juna 1914. u Sarajevu povod iskompleksiranim zvaničnicima Dvojne monarhije da naruše tišinu preko četiri decenije starog evropskog mira.

Ako je do tada i bilo onih koji sumnjali u Gorčakovljevo proročanstvo da će Austrija “svoj grob naći na Balkanu”, ili pak, nadvojvode Franca Ferdinanda, koji je govorio da nikada ne bi ušao u rat sa Rusijom, jer bi njegov rezultat bio obaranje ili Romanova, ili Habzburgovaca, ili ,,obije dinastije”, nakon završetka Prvog svjetskog rata takvih više nije bilo. Ispostavilo se da su obojica bili u pravu. Ukoliko izuzmemo Osmansko carstvo, koje se nalazilo u stanju polukolonijalne zavisnosti i koje je odbrojavalo svoje posljednje dane, interesantno, da su rijetki bili oni koji su predviđali slom mlade i prilično snažne njemačke carevine. No, i to se nakon rata desilo.

Istina, Rusija nije ušla u rat kako bi ustoličila boljševike na vlasti, niti su Njemci vodili rat za Vajmarsku republiku. Ko je avgusta 1914. godine mogao predvidjeti Ataturka i Tursku Republiku? (Posljednji osmanski sultan mu je spočitavao da je “makedonski revolucionar nepoznatog porijekla. Njegova je krv možda grčka, bugarska ili srpska. Izleda kao Srbin!”)

No, to su samo neke od posljedica Prvog svjetskog rata ili, kako ga još zovu, Velike klanice. Naravno, ne treba zaboraviti stradale u ratu, čiji se broj ni nakon sto godina ne može precizno utvrditi. Uglavnom se barata ciframa od 8, 10, preko 12 do 16 miliona mrtvih (smatra se da je samo na frontu život izgubilo 10 miliona ljudi). No, ono što se s lakoćom i to na vrlo precizan način utvrdilo je, da u Njemačkoj 1933. bilo milion žena više nego muškaraca starosne dobi “između 45 i 50 godina”, dok je u Francuskoj dvije godine ranije popis pokazao “da ima 728.000 više žena nego muškaraca starosti između 35 i 49 godina”.

Uprkos tome što je izgledala nemoćno i istrošeno, poslijeratna Nova Evropa bila je bogatija za nekoliko ekonomski nestabilnih i etnički heterogenih država. Samo u Srednjoj i Istočnoj Evropi neposredno nakon rata 25-30 miliona ljudi činili su nacionalne manjine. Kako je taj status za mnoge bio neprihvatljiv, skoro milion Njemaca iz Srednje, djela Zapadne i Istočne Evrope vraća se u Njemačku. Njihov primjer će slijediti i 400 hiljada Mađara, 200 hiljada Bugara koji su napustili Makedoniju i Trakiju, te “više od milion Grka iz Turske i Trakije”, kao “i 350 hiljada muslimana” koji su se iselili “u suprotnom smjeru”, itd.

Dok su pomenuti narodi bježali glavom bez obzira od država u kojima bi predstavljali manjinu, Crnogorci su oduševljeno pohrlili u zagrljaj novostvorenoj južnoslovenskoj državi, očekujući da će u novim okolnostima nestati starih crnogorskih problema. Međutim, ispostavilo se, da je u toj državi “svuda” bilo “bolje nego u Crnoj Gori. Iz utrina, močvara, i šuma, niču plodne njive i obrađena polja; dižu se naseobine, prosijecaju drumovi, grade željeznice, povećava se ekonomska moć države [...] Samo Crna Gora čami i trpi u svome rastrojstvu i svojoj nemaštini”, pisao je svojevremeno Radoslav Vešović.

Crnogorcima je smetalo i što se u njihovoj Crnoj Gori, pardon Zetskoj oblasti/banovini, “ne vjeruje više zadanoj riječi, nego se traže potpisi, dok su u ranija vremena Crnogorci sklapali ugovore i pravili pozajmice redovno u četiri oka i bez ikakve pismene konstatacije”. Stanjem u novoj državi nijesu bili zadovoljni ni crnogorski omladinci (mladocrnogorci), žestoki protivnici crnogorskog kralja i njegove klike, koju je beogradski režim “odgurnuo i zapostavio”, dok su njihovi dojučerašnji protivnici dobili od istog tog Beograda “plate i penzije”, visoke položaje, a priznao im se i “nacijonalni rad”.

Nije prošlo ni deceniju od stvaranja nove države, a kod Crnogoraca je proradila i nostalgija za državom kojoj su bez mnogo žaljenja okrenuli leđa, ruskim žitom, subvencijama, carinskim olakšicama, novcem iz Amerike... Kad je i posljednjoj babi u Crnoj Gori postalo jasno da nove vlasti ne mare puno za srpsku Spartu, a ni za one koji su do juče na sva usta i zvona blatili kralja Nikolu, proradila je nostalgija za jednim vremenom koje kao da je omogućilo hiljadama Crnogoraca da idu na turistička putovanja po bijelom svijetu, a ne u borbu za golu egzistenciju. Očigledno da Crnogorci nijesu računali da im u novoj državi može biti i gore, ne mnogo bolje, ili možda, podjednako loše kao u Nikolinoj državi.

No, ako im je bilo za utjehu niđe u Evropi nije, niti je moglo biti naročito sjajno. Privredna kriza praćena razornim inflatornim talasom 1919-1923, na koje su nadovezala 1929-1933. svjetska ekonomska kriza, dodatno su destabilizovale ionako nestabilnu Evropu, trasirale put za dolazak netrpeljivih na vlast u Italiji i Njemačkoj, koje će nakon dvadesetogodišnjeg predaha čovječanstvo uvesti u novi rat, još veću klanicu i razaranja, nakon koga svijet više neće biti onaj stari.

( Milan Šćekić )